Нæ аив литературæ кæмæй рарттывта, чи йæ фæаив æмæ фæхъæздыгдæр кодта, уыдонмæ хауы поэт, литературон критик æмæ литературæиртасæг, нæ поэзийы «æхсайæмазонтæй» иу – Æлборты Хадзы-Умар.
Æлборты Несторы фырт Хадзы-Умар райгуырд 1939 азы сусæны мæйы 15-æм бон Хуссар Ирыстоны, Цхинвалы районы, Сарабучъы хъæуы зæхкусæг бинонты ʼхсæн. Йæ сабибонтæ æрвыста йæ райгуырæн хъæуы. Райдайæн скъола каст фæцис уым, аст къласы та – Уанаты. Лæппу фыдæй сидзæр кæй уыдис, уый тыххæй цард мæгуыр уавæрты. Фæлæ йæ зæрдæ æппынæдзух дзырдта йæ чингуытимæ. Уымæ гæсгæ æнæххæст астæуккаг скъолайы фæстæ йæ ахуыр адарддæр кодта Цхинвалы педагогон ахуыргæнæндоны. 1959–1964 азты ахуыр кодта Хуссар Ирыстоны паддзахадон педагогон институты филологон факультеты æвзаг æмæ литературæйы хайады. Фæлæ йæ дарддæры цард æмæ куысты уыцы ахуыр дæр фагыл нал банымадта.
Аивад, ахуырад цардимæ æппынæдзух размæ цæуынц, æмæ се ʼмдзу куы нæ исай дæ къах, уæд дæ фæстейæ куыд фæуадздзысты, уый дæхæдæг дæр нал фæхатдзынæ. Уый тыххæй фæстæдæр каст фæцис аспирантурæ. Чиныгкæсджытæ йæ базыдтой дæсны критикæй дæр. Дзæвгар уацтæ ныффыста нæ дзырддзæугæ аивады кусджыты сфæлдыстады тыххæй, биноныгæй бакуыста, ирон литературон критикæ ивгъуыд æнусы 30-æм азты цы уавæры уыд, уый раиртасыныл. Диссертаци бахъахъхъæдта уыцы темæйæ – «Ирон литературон критикæ 30-æм азты», – æмæ йын лæвæрд æрцыд филологон зонæдты кандидаты ном.
Хадзы-Умар институты фæстæ куыста дзæвгар бæрнон бынæтты. Фыццаг бацыд Хуссар Ирыстоны «Союзпечать»-мæ. Уыд газет «Советон Ирыстон»-ы литературон кусæг. Стæй рахызт Фысджыты цæдисы Хуссар Ирыстоны хайады литконсультанты бынатмæ. Акуыста Хуссар Ирыстоны зонадон-иртасæн институты зонадон кусæгæй. Уыд фысджыты аив литературон æмæ æхсæнадон-политикон журнал «Фидиуæг»-ы литературон критикæ æмæ публицистикæйы хайады гæс, стæй æвзæрст æрцыд журналы сæйраг редакторæй, æмæ дзы фæкуыста дзæвгар рæстæг.
Уыцы иу рæстæджы Хуссар Ирыстоны паддзахадон институты, фæстæдæр университеты лекцитæ каст нырыккон ирон литературæйы историйæ. Уырдыгæй та аивта Республикæ Цæгат Ирыстон – Аланийы Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон университеты ирон литературон сфæлдыстады кафедрæмæ. Акуыста Республикæ Хуссар Ирыстоны зонад-иртасæн институты ирон литературæйы хайады сæргълæууæгæй дæр.
Хадзы-Умарæн 1964 азы рухс федта, æвзонг поэтыл стыр ныфс чи бафтыдта, йæ цардвæндаг ын бæлвырдæй чи равдыста, йæ уыцы фыццаг поэтикон æмбырдгонд «Фæдисон». Уым Æлборы-фырт равдыста, кæй уыдзæнис ирон æмæ дунеон литературæйы классиктæй бирæты сфæлдыстадон традицитæ дарддæргæнæг æмæ уыцы иу рæстæджы йæхи хуызон поэт. Уый фæстæ кæрæдзийы фæдыл рацыдысты йæ иннæ æмдзæвгæты ӕмбырдгӕндтӕ: «Мæ гом зæрдæйы хуызтæ», «Хуры хъæбултæ», «Уидæгты зарæг», «Æз уыцы ʼхсæв чысыл саби уыдтæн», «Бæрзонд къæвда», «Ныфсы уидаг».
Цæрукъаты Алыксандр, Гафез, Джусойты Нафи, стæй Бестауты Гиуæрги, Дзаболаты Хазби, Козаты Исидор, Дзуццаты Хадзы-Мурат æмæ нæ иннæ фысджытæй барджынæй рахызт ирон поэзийы «æхсайазонтæм». «Уыдон састой, къорд азты нæм чи ныффидар, поэты уыцы æргъæфст фæлгонцы фæлгæттæ. Архайдтой сæхи фæтк æмæ æгъдау æвæрыныл, кæд ын афтæ зæгъæн ис, уæд. Æмæ дзы Хадзы-Умары фæцис йæ «хай», – зæгъы Нафи. Уыцы æнæфæцудгæ зæрдæйы уаг сæм ирон литературæйы æвзæрын кодта ног фæндæгтæ æмæ хъуыдытæ.
Цардмæ каст йæхирдыгонау – ирон поэт æмæ ирон адæймаджы цæстæнгасæй – æмæ йæ æвдыста, куыд æй ныв кодта йæ хъуыдыйы, афтæмæй. Æмæ раст: уыцы ирон уд кæм тæлфы, сæхи ад чи хæссынц, адæймаджы зæрдæ уыцы уацмыстæ тынгдæр агайынц. Уымæн æмæ уыдон сты поэтæн йæ зæрдæйы, стæй, дзырд дæр ыл нæй, йе сфæлдыстады сæйраг хуызтæ.
Хадзы-Умарæн йе ʼвзонджы бонтæй фæстæмæ йæ зæрдæйы хуызтæй иу æнæмæнгæй уыдис йæ Фыдыбæстæ, æгæрон уарзтæй кæй уарзта, йæ зæрдæ йæ цины дæр, йæ тыхсты дæр кæуыл никуы сивта, уыцы Фыдыбæстæ – нæ раттæг, нæ уромæг Ирыстон!
Аивады кусæг йæ раттæг зæххы фæндæгтæ йе ʼнкъараг, риссаг зæрдæйыл куы уадза, уæд уый хорз схонын фаг нæу. Ирыстоны уыцы хъæбултæй иу уыд Хадзы-Умар. Æлборы-фырт æппынæдзух уыд Ирыстоны фæдисон æмæ архайдта, цæмæй йæ хъуыды стъæлфын кодтаид ирон зæрдæ, цæмæй ирон адæймаджы зонд нæ фыдæлты историйы фæрцы лæууыдаид раст фæндагыл.