Ирон литературæйы бындурæвæрæг, номдзыд поэт, нывгæнæг, æхсæнадон архайæг Хетæгкаты Къостайы райгуырдыл æххæсткæны 162 азы.
Райгуырдис Нары хъæуы 15 октябры 1859 азы. Гени гени уымæн у, æмæ æппæт рæстæджытыл, æппæт адæмтыл дæр æххæссы. Уыдонæй йæ алчидæр йæхи хоны: Шекспир, Гете, Байрон, Пушкин, Къоста… Къоста махæн уæлдай адджындæр у: нæ номхæссæн, нæ сомыгæнæн, нæ фæндагамонæг стъалы. Уымæн йæ алы бæрæгбон дæр махæн вæййы ныфсы хос.
Къостайы сфæлдыстад махæн у æгæрон денджызау, мах йæ сыгъдæг уылæнты нæхи найæм æмæ дзы нæ удтæ кæнæм сыгъдæгдæр. Йæ «Ирон фæндыр» кæд зæрдæйы ристæй у, кæд дзы йæ «кæуын хъæлæс» хъуысы фылдæр хатт, уæддæр йæ хъарджытæ дæр сты ныфсы хос. «Ирон фæндыр» Къостайæн йæ судзгæ цæссыгтæй, йæ зæрдæйы тугтæй фыст кæй у, адæймаджы зæрдæйы иннæрдæм дæр уымæн хизынц йæ рæнхъытæ, адæм дæр дзы уымæн агурынц сæ тыхст фарстатæн дзуаппытæ.
Æрыгон поэты сфæлдыстадон уд агуырдта йæхицæн рæзты фадæттæ æмæ уæд рацыд цæрынмæ Дзæуджыхъæумæ. Бирæ азты райгуырæн бæстæйæ дард кæй фæцард, уымæ гæсгæ йæ уд æлвæста фыдыбæстæмæ, мадæлон æвзаг æмæ культурæмæ. Дзæуджыхъæуы фæцард æхсæз азмæ æввахс, фæлæ йæ алывæрсыг сфæлдыстадон гæнæнтæ равдисын йæ къухы нæ бафтыд. Фыста æмдзæвгæтæ, поэмæтæ фылдæр уырыссаг æвзагыл.
Куыста куыд нывгæнæг дæр. Уырыссаг нывгæнæг А.Г. Бабичимæ иумæ архайдта равдыстыты. Ныв кодта декорацитæ театрæн, арæзта литературон-музыкалон изæртæ. Искуы иу хатт-иу йæ уырыссаг уацмыстæ мыхуыр кодта Стъараполы газет «Северный Кавказ»-ы. Газетты фæрстыл-иу Къостайы ныхас ирдæй зынд.
Хетæгкаты Къостайæн йæхи фæлгонц саразыныл дæр бирæ фæкуыстой поэттæ, композитортæ, нывгæнджытæ, ирон аивады минæвæрттæ. Йæ удыхъæдмæ йын арæхстджынæй бавналынмæ ныртæккæ дæр агурынц алыхуызон мадзæлттæ æмæ фæрæзтæ.
Зын у ацы хъуыддаг, уымæн æмæ Къоста уыдис тынг арф æмæ вазыгджын, куыд йæ удыхъæдæй, афтæ йæ аивадæй дæр. Фæлæ нæм уæддæр ис бирæ хорз куыстытæ скульптурæйы, графикæйы, хуызджын нывкæнынады, уыдоны фæрцы ирддæрæй зыны Къостайы алывæрсыг гени.
Фæстаг азты арæхдæр кæнынц сæрмагонд равдыстытæ «Къоста æмæ ирон аивад». Ацы хъуыддаг дзурæг у, нæ аивады хуыздæр минæвæрттæ сæ уарзон поэты сфæлдыстадмæ лæмбынæгдæр æмæ арфдæр кæй æркастысты, ууыл. Къостайы фæлгонц равдисынмæ фыццаг йæ ныфс бахаста стыр нывгæнæг Тугъанты Махарбег. Мæнæ цы диссаджы сыгъдæг уарзтæй дзуры нывгæнæг, йæ зæрдæйы, Хуыцаумæ кувæгау, кæмæ куывта, уыцы хистæры аивадыл: «Хетæгкаты Къостайы аивад, куыд æмдзæвгæты, афтæ нывкæнынады дæр, мæнмæ кæсы хæхбæсты уалдзыгон ауæзт доны раскъуыдау: йæ уылæнтыл æрттивгæйæ тæхынц арвæрдыны алы хуызтæ æмæ йæ хæссынц йæ уарзон адæмы уидæгтæм, куыд поэзийы, афтæ нывкæнынады дæр».
Махарбегæн йæ фыццаг куыст «Къоста – уадфидиуæг» райгуырди поэтæн йæ поэтикон сфæлдыстады фæрцы. Нывы сæйраг хъуыды у Къостайы æнæкæрон уарзондзинад йæ Райгуырæн бæстæмæ, йæ адæммæ. Æнæ уыдон поэты нæ хъуыди нæдæр йæ цард, нæдæр йæ аивад.
Къостайы уацмыстæн сæ хъуыдытæ нывæфтыдæй равдисыныл дæр фыццаг хатт бацархайдта Тугъанты Махарбег. Уыдон сты Къостайы поэмæ «Фатимæ», æмдзæвгæ «Æфсати» æмæ æндæртæ. Нывгæнæг комкоммæ нæ архайы сæ сурæттæ равдисынмæ, фæлæ æвдисы поэтæн йæ зондахаст, йæ зæрдæйы арф æнкъарæнтæ, йе сфæлдыстадон хъару.
Адæмы темæ у Къостайæн йæхи сфæлдыстады астæумагъз, уый уæрæхæй зыны йæ поэмæты. Уыцы темæйыл фыст сты цалдæр æмдзæвгæйы уырыссаг æвзагыл дæр. Фæлæ æппæты ирддæрæй адæмы цард, адæмы хъысмæт æвдыст цæуы «Ирон фæндыр»-ы. Уый у Къоста ирон æвзагыл цы æмдзæвгæтæ ныффыста, уыдоны æмбырдгонд. Фыста йæ цæргæ-цæрæнбонты. Ацы чиныгмæ бацыдысты 1885 азы сæрдæй йе сфæлдыстадон фæндаджы кæронмæ цы уацмыстæ ныффыста, уыдон. Фыст цыдысты алы азты. Кæм сæ мыхуыр кодтаид, уый нæ уыд. Ирыстоны уæды дуджы нæ уыд периодикон мыхуыр. Æмдзæвгæтæй бирæтæ адæмон зарджыты хуызы хæццæ кодтой адæммæ. Азтæ цыдысты, поэтмæ уыд йе ‘мдзæвгæтæ хицæн чиныгæй рауадзыны фæнд.
Фæлæ æрмæст 1898 азы 3 сентябры фæзынд фыццаг сыгъдæг къухфыст ахæм сæргондимæ: «Зæрдæйы сагъæстæ, зарджытæ, кадджытæ, æмбисæндтæ».
Æнусон, æнæмæлæт у Къостайы ном… Цæудзысты азтæ, фæлæ Къостайы ном фæлтæрæй-фæлтæрмæ уыдзæн удцырынгæнæг, ныфсдæттæг, куыд аивады архайджытæн, афтæ æппæт ирон адæмæн дæр.
Фыссæг М. ШАГИНЯН:
«Ирыстоны уыдтæн бирæ хæттыты, зæрдæрухсæй цыдтæн уыцы аргъæутты бæстæйы фæндæгтыл. Ирыстоны æрмæст иунæг хатт чи фæуа, уый дæр æй бауарздзæни. Мæ зæрдыл уæлдай арæхдæр æрбалæууынц æртынæм азтæ – Цæгат Кавказы аивады рæзты бæрнон æмæ рæсугъд рæстæг. Ирыстоны нывгæнджытæ уæд райдыдтой сфæлдыстадон фæндæгтыл фидар санчъехтæ кæнын. Уыцы фæндæгтæ сын рухс кæны æрттиваг стъалы – Хетæгкаты Къоста, курдиатджын нывгæнæг. Хъуамæ алчидæр зона, Хетæджы-фырт æрмæст фыссæг æмæ æхсæнадон архайæг кæй нæ уыди, фæлæ нывкæнынадмæ дæр стыр бавæрæн кæй бахаста, уый. Уырны мæ: Къостайы нывкæнынады фарн кæддæриддæр разæнгард кæндзæн йæ фæдонты – ирон нывгæнджыты».
Мæскуыйы М.В. Ломоносовы номыл паддзахадон университеты ректор, академик Г. ПЕТРОВСКИЙ:
«Ирон аивад у нæ бирæнацион культурæйы иу хай. Стыр æхсызгон мын у, уыцы культурæйы ахъаззаг бынат кæй ахсы, национ литературæйы бындуры фыццаг æрттиваг дуртæ мæ уарзон фыссæг Хетæгкаты Къоста кæй сæвæрдта, уый.
Ацы бонты та ма ноджыдæр базыдтон уыцы бæрзонд бынаты лæууæг адæймаджы нывкæнынады курдиат дæр».
Фыссæг, ССР Цæдисы Сæйраг Советы депутат В. ЛАЦИС:
«Цæгат Ирыстоны аивады æмæ литературæйы декадæйы боны фæткы Хетæгкаты Къостайы сфæлдыстад иттæг стыр бынат кæй ахсы, уый у бынтон ахсджиаг хъуыддаг».
Моссоветы номыл театры сæйраг режиссер, ССР Цæдисы адæмон артист, Сталинон премийы лауреат Ю. ЗАВАДСКИЙ:
«Цæгат Ирыстоны театр рагæй дæр мæ цæсты тынг кадджын у. Ис ын хъæздыг истори. Йæ фидæн ноджы хъæздыгдæр кæй уыдзæн, уый дызæрдыггаг нæу, уымæн æмæ дзы ис бирæ курдиатджын артисттæ, дæсны режиссертæ. Уыдон стыр разæнгардæй сæ цæст дарынц Хетæгкаты Къостайы сфæлдыстадон бынтæм».
Литературæиртасæг, академик Д. БЛАГОЙ:
«Цæгат Ирыстоны театралон аивад схызт тынг бæрзонд къæпхæнмæ. Се сфæлдыстады Хетæгкаты Къостайы курдиатджын фыстытæ æмæ йæ сурæт аккаг бынат кæй ахсынц, уый бирæ цæуылдæрты дзурæг у».
ССР Цæдисы адæмон артист, Сталины премийы лауреат, кинорежиссер Г. АЛЕКСАНДРОВ:
«Дыккаг хатт æмбæлын Тæбæхсæуты Владимиримæ, æмæ мын уый тынг æхсызгон у. Æз æй федтон Отелло æмæ Лиры ролтæ хъазгæйæ. Мæнмæ гæсгæ, Тæбæхсæуы-фырты курдиатæн абарæн ис Шекспиры курдиатимæ. Ноджы ма йын абарæн ис Остужевимæ, Михоэлсимæ æмæ нæ аивады æндæр къæдзæхтимæ. Уæдæ Хетæджы-фыртæн та абарæн ис нæ Цæдисы æмæ æнæхъæн дунейы æппæты тыхджындæр фысджытимæ».
Япойнаг фыссæг æмæ критик Т. ИСИКИВА:
«Японы стыр аргъ ис Горькийы уацмыстæн. Бирæты дзы иттæг æхсызгонæн кæсæм нæхи æвзагмæ тæлмацгондæй. Махмæ интеллигенцийæ бирæтæ зонынц Ирыстоны фыссæг Хетæджы-фырты дæр.»
Уæрæсейы Федерацийы адæмон артист Э. Кио:
«Ирон аивад æмæ литературæ мæнæн æцæгæлон никуы уыдысты. Декадæйы иннæ хабæрттыл нæ дзурдзынæн, фæлæ зæгъдзынæн, ацы бæрæгбон Хетæгкаты Къостайы номимæ баст кæй у, уый мын тынг æхсызгон кæй у, уый тыххæй. Ахæм курдиаты хицæуттæ Хуыцау фылдæр куы раттид».
Советон Цæдисы Æртæ хатты Хъæбатыр А. Покрышкин:
«Сывæллоны бонты цирк бирæ бауарзтон. Бауарзтон литературæ дæр. Хетæгкаты Къостайы сфæлдыстад мын тынг адджын у».
КЪУДУХТЫ Маринæ