1–8 августы Хуссар Ирыстоны нымад сты мысæн бонтыл. Ногæй та цæссыджы суадæттæй раивылдзæн нæ адæмы маст… Судзаггаджы хъарджытæ та айхъуысдзысты Иры уæзгуытæй…
1920 азы Гуырдзыйы меньшевиктæ Ирыстонмæ куы ’рбалæбурдтой, ирæтты куы цагътой æмæ сæ сæ цæрæн бынæттæй куы сырдтой, уæд бирæ цæрджытæ бахаудысты уаззау уавæры, сыстын сæ кодтой сæ цæрæнбынæттæй. Зынджы хай сæ бакодтой, нæ ауæрстой сывæллæттæ æмæ зæрæдты цæгъдыныл.
Меньшевиктæ ирон адæмæн фыдмитæ кодтой, цалынмæ сæ сырх æфсад нæ фæсырдтой, уæдмæ. Фæлæ сæм уыдæттæ фаг нæ фæкастысты æмæ æнхъæлмæ кастысты ног фадатмæ, цæмæй сæххæст кодтаиккой, дыууынæм азы сæ къухы чи нæ бафтыд, уыцы бæллиц – ирон адæмы скуынæг кæнын. Иугæр Советон Цæдис ныппырх, уæд сæ ныфс бацыд, кæй сæ ничиуал бахъыгдардзæн, уымæй. Кодтой алыхуызон фыдмитæ, адæмы удæгасæй ныгæдтой… Гуырдзыстоны уæды разамынад æмæ лидерты фæнд уыд, цæмæй Кавказы хуссарварс мауал баззадаид иунæг ирон адæймаг дæр. Райдыдтой судзын, дыууынæм азы кæй басыгътой, фæлæ та ногæй чи бацæрдгъуыз, уыцы ирон хъæуты.
О, бирæ фыдæбæттæ æмæ тæригъæдтæ федта æмæ схаста Ирыстонæн йæ Хуссар хай. Цы фырттæй бацарæфтыд, уыдоныл зæрдæрис у фыддæр, судзагдæр æмæ зæрдæхалæндæр, уымæн æмæ уыдон бабын сты тугмондаг, æнæрасидгæ хæсты фæстиуæгæн. Бирæ хъизæмæрттæ æвзарæг Ирыстон та йæ судзаг цæссыгтæй йæ тыппыртæ суадздзæн ацу æмæ ма ’рцуйы фæндагыл тугмондаг гуырдзиаг фашистон лæгсырдты къухæй чи фæмард, уыцы хъæбултæн. Кæд æртындæс азы аивгъуыдта, уæддæр нæ мынæг кæны адæмы рис… Зæрдæ нырризы, ныддур, æнустæм дæр ссыгъдæг кæнæн кæмæн нал ис, уыцы егъау фыдракæндæй. Национал-фашисттæ нæ бацауæрстой суанг сабитыл, зæрæдтыл дæр. Нал сæмбæлдзысты сæ бинонтыл мингай лидзæг бæлццæттæ, бирæтæ дзы фесты фыдвæндаг. Сæрдыгон хур дæр нал фæразы ирон мадæлты мастæвдылд цæссыгтæ ссур кæнын. Æмæ риссы зæрдæ…
Ирыстоны фæсивæд хæцыдысты, калдтой сæ туг, цæмæй сæ зæхх æмæ сæ Фыдыбæстæ уа сæрибар. Ацы тугкалд ма нын иухатт равдыста, Ирыстон фидар кæй у æмæ дзы патриоттæ бирæ кæй ис.
Ныккалдис, æнустæм адæмы кæрæдзиуыл чи баста, уыцы хид дæр. Кæрæдзийæн фестадысты знæгтæ, кæрæдзимæ систой марæнгæрзтæ, æмæ схъулон тугæй Хуссар Ирыстоны зæхх. Банцад ирон хæдзæртты ирон фæндыры цагъд.
Хуссар Ирыстон тох кодта йæ рухс фидæныл. Уымæ тырнындзинад ирон адæмæн лæвæрдта ныфс æмæ æхсар. Æмæ Ирыстон уыцы сæрибардзинады сæрвæлтау бафæрæзта уæззау зындзинæдтæн, уæззау тухитæн. Абон мæн бузныг зæгъын фæнды нæ адæмы фыдæлтыккон уыцы фарнæн, йæ радтæг адæмæн уыйбæрц хъару æмæ ныфсхастдзинад чи радта, йæ адæмы æрдзæй уыйбæрц хиуылхæцынад æмæ адæймагуарзондзинад чи схай кодта. Табу уыцы фарнæн æмæ адæмæн. Никуы ферох уыдзысты нæ сæрвæлтау удуæлдай тох чи кодта, уыцы æнæхин хъайтардзинад нæмгуыты раз, мæлæты раз, сылгоймæгты ныфсхастдзинад æмæ æнувыддзинад.
Хуссар Ирыстон цæры, Хуссар Ирыстон цæрдзæн! Ахæм адæм кæм ис, уыцы бæстæйæн никуы ис фесæфæн, ахæм адæмыл нæй фæуæлахиз уæвæн, уымæн æмæ нæй фесæфæн рæстдзинадæн!
Кæй зæгъын æй хъæуы, зын у ахæм рис уромын! Фæлæ та бабыхстам, нæ уæззау хъæдгæмттæ уромгæйæ та æрлæууыдыстæм ног цард аразынмæ. Æмæ афтæ хъуамæ уа æнæмæнг не знæгты фыдæнæн.
Æмвæнд, æмзонд адæмæн хох дæр нæ лæууы, зæгъгæ, фæзæгьынц.
Цæмæй дунейы картæйыл цы ног паддзахад фæзынд, уый цæрæццаг уа, уый аразгæ у не ‘ппæтæй дæр. Алчидæр нæ исты хæс райсæд йæхимæ Ирыстоны раз! Алчидæр нæ йæхи суг бахæссæд нæ иумæйаг къонайы артдзæстмæ! Афтæмæй нæ фидæны фæлтæртæн мыггагмæ баззайдзыстæм арфæйагæй.
КЪУДУХТЫ Маринæ