Фыссæг, публицист, поэт, этнограф, Кавказы адæмты царды рухстауæг, дзыллæйы хиæмбарынадмæ ног идейæ æрбахæссæг Хъаныхъуаты Иналы райгуырдыл сæххæст 173 азы.
Бруты хъæуæй цы зындгонд адæм рацыди, уыдоны æхсæн уыдысты: Мамсыраты Темырболат, Санаты Уари, Хъаныхъуаты Инал. Ирон чиныгкæсæг рагæй зонгæ у Иналы уацмыстимæ. Нæ традицитæ, ирон æгъдауы фæтк æмæ цардыуаг æргом кодта йæ этнографион куыстыты. Уый райдыдта фыссын Мамсыраты Темырболаты фæстæ ирон адæмы цардыл.
Хъаныхъуаты Инал райгуырди 1851 азы Цæгат Ирыстоны, Хъобангомы, Хъаныхъуаты хъæуы. Йæ фыд Дудар уыдис уæздæттæй, æлдæрттæй. Йæ лæппуйæн райдайæн ахуыры фæстæ фадат фæци Стъараполы гимназийы йæ ахуыр дарддæр ахæццæ кæнынæн, фæстæдæр Къоста кæм ахуыр кодта, уым.
1860 азы Дудар æд бинонтæ алыгъд Туркмæ хуыздæр цард агурæг, фæлæ уым йæ зæрдæмæ нæ фæцыд, æмæ фæстæмæ раздæхт Ирыстонмæ. Иналæн уыцы рæстæг фадат нал фæци дарддæр ахуыр кæнынæн. Куы райдыдта, уæд та йæ ахуыры бонтæ арвыста мæгуырæй. Уымæн æмæ Туркмæ лидзыны рæстæджы сæ фæллой ныххæлæттаг. Фæстæмæ куы ‘рцыдысты (1862 азы райдианы), уæд сын цагъартæ нал уыд, сæхи кусын бахъуыд. Инал фæстæдæр фыста уый тыххæй: «Мæ фыд, æндæр амал ын кæй нал ис, йæ цагъартæ, раздæр ын йæ сау куыстытæ чи кодта, уыдон йæ къухы кæй нал сты, уый куы бамбæрста, уæд йæхæдæг æрæвнæлдта кусынмæ. Куыста æхсæвæй-бонæй, æвæллайгæйæ. Ферох æй ис, кæддæр æрмæст йæ цъæх дугъон æмæ йæ гæрзтæм кæй зылд, сау куыстмæ та былысчъилæй кæй каст. Йæ диссаджы куыстуарзон æмæ æвидигæ хъаруйы руаджы нæ цард йæ къахыл лæууын райдыдта, фæлæ йын рæхджы Хуыцау йæ уд ахаста, æмæ уæд æппæт дæр æдзæллагмæ æрцыд».
Чысыл фæстæдæр Иналæн амард йæ мад, æмæ йæ кæстæр æфсымæримæ баззадысты сидзæрæй, æвæгæсæгæй. Чи зоны, фæстæдæр дард Хурыскæсæнмæ кæй ахауд æмæ йæ фыды зæхмæ æрмæст йæ мæлæты размæ кæй æрцыд, уый дæр баст уыд ацы хабарыл: кæмæ цыдаид йæ фыдыуæзæгмæ?..
1872 азы августы ссæдзаздзыдæй Инал каст фæци Стъараполы гимнази æмæ йæ уæлвæд бацыд æфсæддон скъоламæ. 1877 азы райста афицеры цин, архайдта 1877-1878 азты Турчы ныхмæ хæсты æмæ уый фæстæ службæйы фæдыл 1879 азы афтыд Сыбырмæ. Уым æфсады йæ службæ ныууагъта æмæ цард Владивостокы. Кодта рухстауæн куыст, уæлдай бирæ хъару бахардз кодта газетон публицистикæйыл.
Курдиатджын публицист Хъаныхъуаты Инал суанг йæ амæлæты бонмæ фыста æмæ газетты мыхуыр кодта очерктæ, уацтæ.
1897 азы январы 23-æм бон Инал рараст Владивостокæй Ирыстонмæ, йæ райгуырæн бæстæмæ. Цыдис денджызтыл – Сабыр океан, Зæххастæуы денджыз, Сау денджыз – æмæ бирæ бæстæтæ федта. Фæнд кодта, йæ балцы цы федта, уыдæттæ газеты ныффыссын очеркты хуызы, фæлæ йын нæ бантыст. Инал тынг фæрынчын рæуджыты низæй æмæ 1899 азы амард, йæ фыд фæстагмæ кæм цард, уым – Бруты хъæуы. Йæ иу æмдзæвгæйы фыста:
Ирыстон! Куыд рагæй бæллыдтæн дæ хæхтæм,
Куыд бирæ фæцардтæн Сыбыры тыхстæй!..
Куыд-иу хæлæг кодтон рæубазыр æврæгътæм!..
Мæ уынгæг фынты дыл хъæбулау тыхстæн.
Инал чысыл сабийæ фæхицæн Ирыстонæй. Йæ фыдыуæзæгыл зæрдæхцонæй ацæрыны фадат ын никуы фæци йæ мæлæты бонмæ. Сыбыр æмæ Дард Хурыскæсæны зæххыл арвыста йæ цард. Куыд мысыд йæ фыды зæхх, куыд адджын ын уыд райгуырæн бæстæ, уый тыххæй 1891 азы фыста: «Абон ацыдтæн быдырмæ, æмæ та мыл дывæр тыхджындæрæй ныззæй кодтой мæ рох мысинæгтæ. Цæргæстау мæ фелвæстой сæ базыртыл æмæ мæ ахастой дардмæ, мигъæмбæрзт хæхтæ æрвхуыз кæм дарынц, уырдæм. Уыцы хæхтæ куынæ уаиккой, уæд мæ цардæн мур мидис æмæ нысан дæр нал уаид… Мæ бæллицтæ æдзух уыдонмæ тырнынц…»
Инал, йæ райгуырæн Ирыстонау, бирæ уарзта рæстдзинад. Фыссæджы ахсджиагдæр миниуæгыл Инал нымадта рæстдзинад уынын æмæ уарзын, стæй рæстдзинад адæмы раз зæгъын фæразын, мæлæт дæм куы кæса уыцы дзырдæй, уæддæр. Инал фыста уый тыххæй: «Хъуамæ дæ уарзон идеалтыл рыг абадын ма уадзай, афтæмæй цæуай раст фæндагыл, æмæ дæм хъуамæ кæддæриддæр уа уыйбæрц намыс æмæ æхсæнадон лæгдзинад, цæмæй рæстдзинад сдзурын фæразай: ома хæрамы хæрам рахонын, хæрзиуæджы – хæрзиуæг, давæджы – давæг, налат лæджы – налат».
Иналæн йæхимæ ахæм лæгдзинад кæддæриддæр уыд, кæд йæ цæрæнбонтæ зын уавæрты арвыста, уæддæр. Фыста нывæфтыд очерктæ, уацтæ, æмдзæвгæтæ, радзырдтæ. Фæлæ йæ литературон бынтæй æппæты ахсджиагдæр сты йæ очерктæ æмæ публицистон уацтæ. Бирæ очерктæ ныффыста, фæлæ уыдоны астæу бæрæгæй зыны сæ фыццаг – «Ирон хъæуы». Йæ иннæ уацмыстæ дæр фыст сты уырыссаг æвзагыл.
Инал иттæг хорз зыдта ирон æвзаг æмæ ирон фольклор, йæ адæмы психологи æмæ цардыуаг, ома иронау аив уацмыстæ фæлдисынæн цыдæриддæр хъæуы, уыдонæй æххæст уыд нæ фыссæг. Уæдæ цæмæн фыста уырыссагау? Уымæн æмæ нæма уыд ирон æвзагыл фыссыны традици. Ирон царды уыд бирæ ахсджиаг фарстатæ, дзурын сыл хъуыд, æмæ Инал равзæрста йæхицæн трибунæйæн уырыссаг периодикон мыхуыр. Ирыстоны хицæуттæ уыдысты уырыс, æмæ уыдонæн сæхи æвзагыл бамбарын кæнын хъуыд ирон адæмы хъуагдзинæдтæ, сæ цардыуаг, се ‘гъдæуттæ, сæ психологи. Ацы хъуыддаг зыдтой уырысы прогрессивон ахуыргæндтæ сæхæдæг дæр, фæлæ Кавказы администрацийæн бамбарын кæнын хъуыд, уыцы рæстдзинад бынæттон адæмты интеллигенци дæр кæй зоны æмæ кæй домы хицауадæй.
«Хохаджы фиппаинæгтæ», зæгъгæ, уым Инал фыста: «Цæмæй искæй адæмы ‘хсæн сæргълæууæг суай, уый тыххæй, фыццаджы-фыццаг, бынæттон администраци хъуамæ бамбара, цы адæмы ‘хсæн кусы, уыцы зæрдæхатт… Кавказы бынæттон хицæуттæ та бынтондæр ницы зонынц адæмы ‘гъдæуттæ æмæ зæрдæхаттæн. Афтæмæй диссаг нæу, уыдон адæмæн æнæбары кæй бакæнын кæнынц æцæг сагъæсаг хъуыддæгтæ – уæдæ цы кæной адæм дæр, кæд æмæ сæ хицæуттæ фыдæвзарæны баппарынц: дзурынц сæм хъæбæрдзыхæй, карз митæ кæнынц æмæ сын æрвыл уысм æфхæрынц сæ хиуарзондзинад æмæ се ‘гъдæуттæ».
Хъаныхъуаты Иналы сфæлдыстадон бынтыл дзургæйæ банысан кæнын хъæуы уый, æмæ æмхуызон рæвдз кæй уыд куыд радзырдтæ, афтæ æмдзæвгæтæ фыссынмæ дæр. Куыд йæ радзырдты, афтæ йе ‘мдзæвгæты дæр ныфсджынæй домдта, цæмæй ирæттæ кæрæдзи уарзгæйæ æнувыд уой Фыдыбæстæйыл, уыимæ хъахъхъæд цæуой демократон домæнтæ. Йæ мæгуыр адæмы тыххæй йе ‘мдзæвгæ «Фæндон»-ы фыссы:
Зæрдæсаст, ыссæст чи у цардæй,
Æз уыдонæн стыр ныфс дæттин
Æмæ сæ мæ ныхас, мæ зардæй
Рæстдзинады тохмæ кæнин.
Алкæй ныхасмæ дæр хъæуы хъусын, фæлæ, хъыгагæн, алкæй ныхæстæ не ‘мбæлы райсын. Ацы хъуыдыты тыххæй мæнæ цы зæгъы йе ‘мдзæвгæ «Фæуырны мæн»-ы:
Мæ зæрдæ аскъуыйы æмбойны, –
Цæуыл æууæндыдтæн, кæуыл!..
Мæ цæстытæ фæзилын доны,
Мæ сайд хæрзæууæнкыл кæуын.
Инал ирон адæмы знæгтыл не ‘ууæндыд, фæлæ бирæ æмбæстæгтæ æууæндыдысты, сæ цард сын чи зыгъуыммæ кодта, афтæмæй та æууæнк чи домдта, уыцы зыгъуыммæгæнджытыл. Хуымæтæг адæмы цæрын чи нæ уагъта, уыдоны ныхмæ тох кæнын хуымæтæг хъуыддаг нæ уыд, фæлæ Иналы уыдæттæ нæ састой. Цалынмæ цард, цалынмæ уацмыстæ фыста, уæдмæ тох кодта сæ ныхмæ, Уый ирдæй зыны йæ иннæ æмдзæвгæ «Фæцæрæн нæй»-ы:
Лæгмар æфхæрдты туг кæм кæлы,
Мæнгард митæй кæм ысцæм зæхх,
Абырæг хъан кæм у фæрнæй,
Нæ, уым фæцæрæн нæй!
Ам Инал афтæ нæ зæгъы, æмæ, мæгуыр адæмы хорз кæй нæ фæнды, уыдонæй тæрсын хъæуы, фæлидзын кæдæмдæр, фæлæ ма уавæр чи не ‘мбары, уыдонæн дæр æмбарын кæны, цæмæй хуыздæр сдзурой сæ бартыл.
Стыр хъыгагæн, Ирыстоны фысджытæй æрыгонæй чи ацыд йе ‘нусон бынатмæ, уыдоны нымæц чысыл нæу, фæлæ сæ фæстæ ныууагътой дзаджджын сфæлдыстадон куыстытæ. Уыдонæй иу у Хъаныхъуаты Инал дæр, æмæ кæд бæрцæй 48 азы йеддæмæ нæ фæцард, уæддæр ын бантыст тынг бирæ.