Цæгат Ирыстоны адæмон поэт æмæ драматург, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты архайæг Плиты Грисы райгуырдыл сæххæст 110 азы
Хъæздыг у Грисы лирикæйы мидис. Алыхуызон у йæ тематикæ. Фæлæ цыфæнды поэтæн дæр вæййы, йæ лирикæ зæрдæмæ хæстæгдæр чи у, йæ курдиат парахатдæрæй кæм зыны, ахæм темæтæ. Грисæн ахæмтæ сты хæст æмæ аивад.
Джыккайты Шамил
Плиты Дзамболаты фырт Грис райгуырд 15 (30) октябры 1913 азы Хуссар Ирыстоны Ручъы хъæуы, хуымæтæг зæхкусæджы хæдзары. 1920 азы, гуырдзиаг меньшевиктæ Хуссар Ирыстоны адæмы сæ фыды уæзæгæй куы асырдтой, уæд Дзамболат йæ бинонтимæ ныууагътой сæ райгуырæн хæдзар æмæ ралыгъдысты Цæгат Ирыстонмæ. Æрбынат кодтой ногарæзт хъæу Ногиры. 1925 азы Грис ахуыр кæнынмæ бацыд Дзæуджыхъæуы педагогон техникуммæ. Уыцы рæстæг уым уыд райдайгæ фысджыты литературон къорд, разамынд ын лæвæрдта Гуыриаты Гагуыдз.
Ахуыргæнæджы дæсныйад райсгæйæ (1930), иуцасдæр акуыста скъолайы. Уый фæстæ Грис сфæнд кодта ахуыр кæнынмæ Мæскуыйы театралон аивады институтмæ ацæуын. Æнтыстджынæй йæ каст фæци 1935 азы æмæ кусын райдыдта Цæгат Ирыстоны паддзахадон драмон театры актерæй, литературон хайады сæргълæууæгæй.
Райдыдта Фыдыбæстæйы Стыр хæст æмæ цæхæры йæхæдæг чи уыд, уыцы поэттæй иу у Плиты Грис ‒ Цæгат Ирыстоны адæмон поэт æмæ драматург, уыди бастдзинады инженер, бæхджын æфсады эскадроны командиры хæдивæг, фистæг æфсады ротæйы командир, хæстон газеты уацхæссæг. Фæци цалдæр цæфы. Йе сгуыхтдзинæдты тыххæй йын саккаг кодтой æртæ ордены æмæ бирæ майдантæ. Æфсадæй сыздæхти 1946 азы майоры цины.
1946 азы Советон æфсадæй демобилизацигонд куы æрцыд, уæд Грис сси Цæгат Ирыстоны драмтеатры директор, 1948–1952 азты та куыста журнал «Мах дуг»-ы бæрнон редакторæй. 1955–1957 азты Плийы-фырт йæ зонындзинæдтæ уæлдæр кодта Мæскуйы М. Горькийы номыл литературон институты уæлдæр курсыты.
Грисы фыццаг сфæлдыстадон фӕлварӕнтӕ райдыдтой 20-æм азты кæрон. Йæ фыццаг æмдзæвгæ «Цомут рухсмæ» мыхуыры рацыд 1929 азы газет «Æвзонг тых»-ы, йæ æмдзæвгæты фыццаг æмбырдгонд «Базырджын азты» та рухс федта 1933 азы. Плийы-фырты дыккаг æмбырдгондыл («Æмдзæвгæтæ», 1939) зыны авторы поэтикон курдиат. Чиныг тынг фæцыд чиныгкæсджыты зæрдæмæ, поэты ном сси зындгонд. Уымæн æвдисæн у 1939 азы, ирон литературæйы корифей Коцойты Арсенимæ иумæ «Кады Нысанæй» хорзæхгонд кæй æрцыд æрыгон поэт Плиты Грис дæр, уый. Уыцы хæрзиуæг уæд фыццаг хатт лæвæрд æрцыд фысджытæн.
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты темæ зынгæ бынат æрцахста Грисы сфæлдыстады. Грисы хæстон æмдзæвгæтæй бирæтæ систы хрестоматион æмæ æцæг адæмон уацмыстæ.
Хæсты темæимæ æнгом бастæй цæуы ныййарæг мады трагедийы темæ дæр. Фыдыбæстæйы Стыр хæст нæ бæстæйы уыдис тæккæ уæззаудæр фæлварæн. Ирон сылгоймаг лæгæй-лæгмæ æрлæууыд цыфыддæр знаджы ныхмæ. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты рæстæг хъайтардзинад, фæразондзинад æвдыста алы хуымæтæг ирон сылгоймаг дæр. Ирдæй æвдыст æрцыд ацы темæ поэты бирæ æмдзæвгæты. Зæгъæм, æмдзæвгæ «Мад»-ы поэт æвдисы сидзæргæс мады катай:
Сыстад дунейыл сидзæргæс мад,
Фарныл дзурæг, хæстæфхæрд ныййарæг, –
Ацыд хæцæнмæ уый лæг салдат,
Нал дзы раздæхти бинонты дарæг.
Мад иу къæсæрæй фæндагмæ каст,
Каст æдзынæг йæ саби дæр уырдæм:
Кæд фæзынид сæ дарæг æваст
Æмæ ʼрбахæссид амонд йæ фыртæн.
Нæй, нæ фæзынд: йæ кой уа, йæ хъæр
Дард кæйдæр зæххыл
бамыр зынгхуыстæй…
Мадæн сурс-урсид, митау, йæ сæр,
Астæу бандзыг, ныггуыбыр зын куыстæй.
Арæх цæстытæй тагъди йæ мæт,
Сыг æвæугæ цыди, цыма кулæй…
А дунейыл ма идæдзмæ каст…
«Уæлахизы кадæг» уыд æрыгон поэты фыццаг хæстон æмдзæвгæ. Уым фылдæр уыд тохмæ сидт, ныфсы ныхæстæ, ард æмæ сомытæ. Уым ныхæй-ныхмæ лæууынц хæрам æмæ уарзт, тыхми æмæ сæрибар, тæппуд æмæ герой, æгад æмæ кад. Фæлæ дзы нæма ис хæст йæхæдæг, нæй дзы, йемæ цы удхар æмæ рыст хæссы, уый. Хъæздыг у мидис æмæ æнкъарæнтæй Грисы хæстон лирикæ. Хæст йæ алы хуызы зыны Грисы поэтикон нывты.
Поэт æвдисы æфсæддоны цард хицæн уавæрты, фæлгъауы йын йæ удхар, йе сгуыхт, йæ сагъæстæ («Салдат», «Хæцæны», «Æртхутæгдон» æмæ æндæртæ). Грис æрмæст «Авд цухъхъайы» куы ныффыстаид, уæддæр ирон адæмы зæрдæты баззадаид ирон поэзийы зæрингуырдæй.
Бирӕвӕрсыг æмæ хъæздыг у Грисы сфæлдыстад. Ахадгæ бынат дзы ахсынц йæ драмон уацмыстæ. Зæгъæн ис, æмæ Плийы-фырт у ирон поэтикон драмæ сфæлдисæг. Грисы драмæтæй зындгонддæр у трагеди «Чермен».
Грис фыста салдаты хъизæмарыл дæр æмæ, салдатмæ чи ʼнхъæлмæ каст, афтæмæй йæ мӕстӕлгъӕд бонтæ чи ʼрвыста, уыдоны тыххæй дæр.
1995 азы Грисæн лæвæрд æрцыд Къостайы преми чиныг «Атакæйæн».
Азæй-азмæ адæмæн æргомæй-æргомдæр кодта хæсты æвирхъау æцæгдзинад. Ивта йæ хуыз Грисы поэзийæн дæр. Уыдта хæсты æууæлтæ æмæ сæ нывæфтыд кодта хæрзхъæд уацмысты.
Грис ма уыд курдиатджын тæлмацгæнæг дæр. Йæ тæлмацæй ирон æвзагыл рацыдысты Шекспиры уацмысты дыууæ томы. Поэт æнтыстджынæй ирон æвзагмæ раивта Пушкин æмæ Лермонтовы, Мольер æмæ Шиллеры, Къостайы уырыссаг уацмыстæ æмæ бирæ æндæртæ.
Зæххыл рæсугъд цæрынæн фидар
Дыууæ стыр ныфсы ис лæгæн:
Фыдыбæстæ æмæ сæрибар, –
Циу цард æнæ сымах? – Ингæн.
О, Грисæн адджын уыдысты йæ Фыдыбæстæ, йæ райгуырæн уæзæг. Адæймаг, дам, йæхицæн ном æмæ кад йæ хорз хъуыддæгтæй скæны, фæзæгъынц. Æмæ ацы хатдзæг, кæй зæгъын æй хъæуы, раст у. Цы ис стырдæр лæвар сфæлдыстадон кусæгæн уымæй, йе сконд аивадон кæнæ литературон уацмыстæ адæмы зæрдæйыл куы сæмбæлынц æмæ сæ банымайынц, зæрдиагæй сыл æрвылбон дæр куы ахæссынц сæ цæст. Ахæм хæрзиуæг æрхауд Плийы-фыртмæ дæр. Стыр æхсызгонæй йын кæсынц, ирон дзырды ад чи æнкъары, уыдон се ʼппæт дæр. Уымæн æвдисæн, Дзæуджыхъæуы литературон музейы йæ 110 азы бонмæ цы мадзал ацыд, уый.
Хуынд æм æрцыдысты фысджытæ, ахуыргæнджытæ сæ ахуырдзаутимæ æмæ фыссæджы сфæлдыстадæн чи аргъ кæны, уыдон. Фембæлд рауад мидисджын, уымæн æмæ раныхасгæнджытæй алчидæр дзырдта фыссæджы стыр курдиатыл, йæ алы рæнхъ дæр кæй цæвы зæрдæйы рæбинæгтæ.
Грис арф æнкъардта ирон дзырды зæлынад. Уый архайдта классикон аивады фæрæзтæй æмæ йæ уацмысæн лæвæрдта æцæг поэзийы сыгъдæг æмæ хуымæтæг хуыз.
Грисы поэзи нæ дзырдаивады у стыр æмæ бæрзонд фæзынд. Йæ ном æмæ йæ аивад уыдзысты æнустæм мысинаг.
Æрмæг бацæттæ кодта КЪУДУХТЫ Маринæ