XVIII æнусы кæрон æмæ XIX æнусы райдианы ирон æвзагыл фысгæ литературæйы фæзынынæн уыдис аивадон бындур. Æвзаг уыд хъæздыг æмæ йæ дзургæ сфæлдыстад дæр кодта хъæздыгдæр.
Алы адæмæн дæр йе ʼвзагыл фыццаг чиныджы рацыд мысинаг хъуыддаг у, йе ʼгъдау у иумæйаг культурон нысаниуæг. Фæзынд чиныг, уый ууыл дзурæг у, æмæ ацы чиныг адæмы кæй хъæуы, се ʼвзагыл чингуытæ фыссæн æмæ уадзæн кæй ис. Раджы уа, æрæгмæ, уæддæр иуахæмы адæм сдзурдзысты сæ царды хабæрттыл, сæ зæрдæты фæндиæгтыл. Афтæ у чиныджы хабар æмæ Ирыстоны дæр афтæ рауад
хъуыддаг, æрмæст фæстæдæр.
Æгъуызарты (Гæбæраты) Иуане – фыццаг ирон рухстауæг – йæ чингуытæ фыста гуырдзиаг графикæйы бындурыл арæзт алфавитыл.
Фыццаг ирон чиныджы алфавит дæр æмæ Æгъуызарты Иуанейы алфавит дæр уыдысты дины чингуыты графикæйы бындурыл арæзт. Уый та уыд зын кæсæн.
Шегрен стыр аргъ кодта Æгъуызарты Иуанейы куыстæн, схуыдта йæ «зондджын ирон», фæлæ уый фæдыл нæ ацыд, равзæрста уырыссаг дамгъæтæ ирон алфавитæн. 1844 азы рацыд чиныг «Ирон грамматикæ».
Цæмæй ирон аив литературæ фæзындаид æмæ райрæзтаид куыд дзырды аивад, уый тыххæй йын хъуамæ уыдаид канд историон æмæ культурон уавæртæ нæ, фæлæ ма дзырдæйконд аивадон бындур дæр. Уыцы бындур та уыд нæ адæмы дзыхæйдзургæ сфæлдыстад: зарджытæ, таурæгътæ, аргъæуттæ.
Дзырдаивады бæрзонддæр формæ – литературæйы сæр тынг хъуыди нæ адæмы, йæ фæзынд ныр æрмæст курдиатджын фысджыты райгуырдыл баст уыд.
Ирон æвзаг цы уавæры уыд уæды рæстæджы, цас хъæздыг уыд йæ дзырдуат, цас арæхстис адæймаджы хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ равдисынмæ, уымæн хуыздæр æвдисæнтæ сты фыццаг ирон чиныг æмæ Æгъуызарты Иуанейы тæлмацтæ.
Уый фæстæ бирæ фенхъæлмæ каст Иры дзыллæ йæ мадæлон æвзагыл фыст уацмыстæм, æмæ фæзынд ахæм лæг. 1865 азы Мамсыраты Темырболат ныффыста ирон æвзагыл фыццаг оригиналон æмæ бæрзонд аивадон уацмыстæ – æмдзæвгæтæ. Уыцы аз уыдис ирон литературæйы сæвзæрыны рæстæг æмæ райдыдта йæ кары бацæуыны рæстæг, йæ къахыл слæууын æмæ адæмы размæ æнæкъæмдзæстыгæй рацæуыны заман.
Зындгонд уырыссаг фыссæг Л.Н. Толстой афтæ дзырдта, зæгъгæ, литературæ дæр зонад у, æрмæст уый амоны, адæмæн кæрæдзиимæ цæрын куыд æмбæлы, уый.
Афтæмæй, аив литературæйæн йæ фыццаг нысаниуæг уый у, æмæ чиныгкæсæгæн амонын бæллиццаг цардмæ æмæ бæллиццаг адæймаг суæвынмæ тырнын.
Зындгонд куыд у, афтæмæй ирон драматурги фæзынд дыууынæм азы тæккæ райдайæнты номдзыд фыссæг æмæ æхсæнадон архайæг Брытъиаты Елбыздыхъойы фæрцы. Æцæг уымæй размæ стыр ирон поэт Къоста ныффыста драмæ «Дуня», фæлæ уый ницанӕбӕрӕг скуыста ирон фидæны сценæйæн, уымæн æмæ фыст у уырыссагау, стæй дзырд цæуы уырыссаг цардыл.
Йæ аив драмон уацмыстæй Елбыздыхъо фидар бындур æрæвæрдта ирон драматурги æмæ театрæн. Уый æхсæнадон царды дæр æмæ сфæлдыстады дæр тох кодта йæ адæмы фарны сæраппонд, рæстдзинад æмæ рухс фидæны сæрвæлтау.
Номдзыд фыссæг Секъа архайдта чысыл сценæтæ фыссыныл, тынг хорз ын уыдысты, фæлæ йæм фаг фæлтæрддзинад кæй нæ уыдис, уымæ гæсгæ егъау драмæ фыссынмæ нæ æрæвнæлдта.
Елбыздыхъойы фæстæ фæзынд номдзыд ирон чызг Кочысаты Розæ йæ драмон уацмыстимæ. Уый уыд «Сылгоймæгты драмкъорд»-ы организатор æмæ йæ активон уæнгтæй сæ иу. Розæ цы æртæ пьесæйы ныффыста, уыдон хаст сты скъолайы программæмæ, уыдон цымыдисон сты ныртæккæ дæр нæ адæмæн.
Уымæй стыр ныфс бавæрæн уыдис, фæлæ хæрз æвзонгæй ацыд йe ʼнусон дунемæ æмæ йын уадиссаг ницыуал бантыст. Йæ курдиатæй хæрз чысыл райхæлди – хъысмæтæй йын цыбыр рæстæг лæвæрд уыд, фæлæ абон йæ ном цæргæйæ баззад. Розæ йæ цардæй ахицæн 1910 азы, 22-аздзыдæй.
Розæ æмæ Елбыздыхъойы фæстæ дзæвгар азты ирон фысджытæй пьесæ ничиуал фыста. Фæлæ фæстæдæр фæзындысты Хъороты Дауыт æмæ Гæдиаты Цомахъы драмон уацмыстæ.
Ирон драматурги тынг райхæлдис революцийы фæстæ. Уæд фæзындысты Плиты Грис, Саулохты Мухтар, Дзассохты Уасил, Хъоцыты Бидзинæйы уацмыстæ, стæй та рæстæгмæ æрмынæг пьесæтæ фыссыны хъуыддаг æмæ фæндзайæм азты ногæй райдыдтой нæ фысджытæ драмон уацмыстæ фыссын: Туаты Дауыт, Хуыгаты Геор, Хуыбецты Раисæ, Джыккайты Шамил, Гаглойты Владимир, Гуыцмæзты Михаил æмæ æндæртæ. Уыцы рæстæг уыдис иууыл бæркадджындæр, драматургтæ дзаджджын хуынтимæ цыдысты нæ национ театрмæ æмæ сын сæ куыстытæй адæм райгонд уыдысты.