Чындзхаст уыд Дзæуджыхъæуы ресторан «Дар»-ы. Хазби райдайæнмæ байрæджы кодта æмæ уыцы стыр райдзаст залы æртæйæ кæм бадтысты, дыууæ рæстæмбис кары сылгоймаджы æмæ иу нæлгоймаг, уырдæм æй уырдыгыстæг бакодта. Салам сын радта, фæлæ йæ цыма уыдон уынгæ дæр нæ кæнынц, уыйау æм кæсгæ дæр не ’скодтой, æцæг сæ сæрты змæлдæй ацамыдтой, ома, дам, сбад, иу ныхасы æрдæг сæ иуы дзыхæй дæр не ’схауд.
Хазбимæ та дзурын цыдис, иу арахъхъ бануазын, фынджы дзадджын хæринæгтæй фæхъæстæ уæвын, фæлæ адон нæдæр хæргæ кæнынц, нæдæр нуазгæ, нæдæр дзургæ. Иу чысыл ма сын бафæрæзта Хазби, стæй фæгæпп ласта æмæ сын загъта:
– Эхх, æвæдза, сымахимæ искуы зианы фынгыл бадынæй бафсæд!..
Æмæ æндæр фынг агурæг ацыд…
* * *
Иу зæронд таксистимæ нæм нæ абоны кæстæрты тыххæй ныхас рауад æмæ мæнæ афтæ загъта:
– Кæддæр хистæртæй тарстæн, абон та – кæстæртæй, тынг зын цæрæн ссис, кæд цы номыр аппардзысты, уый бæрæг нæй…
Мæ зæрдыл ын бадардтон йæ иннæ мæнæ ахæм фиппаинаг дæр:
– Адæм куыд хорз сты, æвæдза! Кæддæр-иу дзыхы ныхасæй, кæнæ мæ митæй искæцыйы аххоссæй куы фæрæдыдтæн, уæд мын æрыгон кæй уыдтæн, уый хатыр кодтой, ныр та зæронд кæй дæн, уый хатыр…
* * *
Иухатт мын Ирыстоны дзырддзæугæ дæр хистæртæй иу Кæсæбиты Митя сылгоймаджы æгъдауыл дзургæйæ афтæ бафиппайдта:
– Иу усы хъæуы уынджы иу бон æртæ хатты дуармæ бадгæйæ куы баййафай, уæд æй зон: уыцы ус хæдзары дарынмæ нæ бæззы…
* * *
Æрыгонæй-иу Дзæуджыхъæуы сæйраг проспекты иу кæронæй иннæ кæронмæ тезгьо кæнын уарзтон, кæм иунæгæй, фылдæр хатт та ме ’мбæлттимæ. Куы иуырдыгæй, куы та-иу иннæрдыгæй райхъуыст:
– Куыд дæ, Дамир?
Æрæджы уым сæрмагондæй хæхты æрдыгæй рараст дæн, суанг кæронмæ фæцыдтæн. Ничи мæ базыдта, никæйы дзы базыдтон мæхæдæг дæр.
О рæстæг, рæстæг!..
***
Мæ сыхаг зæронд лæг Дулаты Жорæ мын иу кæйдæры афтæ фаудта:
Æдзух æдзæллагхуызæй, æнæзылдæй рацæуы æхсæнмæ, йæ хъусты хъуынтыл æмæ йын йе ’нæфаст пыхцыл æрфгуытыл бæрæгбоны бантиктæ бабæттæн ис. Уый ма дæ цæстытыл ауайын кæн…
Æз æй ауайын кодтон æмæ æнæсхудгæ нæ бафæрæзтон.
Ды нæма схудтæ, мæ кæсæг?
***
Мæ цуры Ходы Камалæн иумæйаг нæ зонгæ лæг йæхи тыххæй дзургæйæ загъта:
– Æз кæйдæртау мæхицæй никуы феппæлын!..
Камал æм бахудт:
– Ды дæхицæй кæй не ’ппæлыс, уымæй дæхицæй æппæлыс.
Абон дæр ма мæ цæстытыл уайы, Камалы уыцы æнæнхъæлæджы фиппаинаг фехъусгæйæ, уыцы лæг куыд аджих ис, уый.
***
Иу хъуыддагæй тынг мæсты кæнын мæхимæ: 1945 азы мыл æхсæзæм аз цыдис, афтæмæй уыцы Уæлахизы бон æппындæр нæ хъуыды кæнын. Уæд нæ хъæуы цытæ цыдис, куыд цин кодтой… Амар мæ, уæддæр мæм иу мысинаг дæр нæй. Цæмæн, цæй аххосæй – нæ йæ зонын. Кæддæр-иу хæлæг кодтон ме ’мкъласон, мæ хорз æмгар Уататы Бибомæ, кæд уый уыцы бон нæ уарзта, уæддæр, уыцы бон-иу æдзухдæр æнкъард уыдис. Мæнæ мын æй куыдæй æрымысыд иухатт:
– Ме ’мбæлттимæ уынджы астæу тырыса скъæфынтæй хъазыдыстæм. Уалынмæ нæ сæрмæ телыхъæдыл ауыгъд сау репродукторæй чидæр бæзджын хъæлæсæй радзырдта:
– Война закончилась… Мы победили!
Иууылдæр цавддуртæ фестадысты, æз та нæхимæ – згъоргæ, кæд, зæгъын, хæрзæггурæггаг бакусин. Ницы. Нæ бацин кодта мæ мад, æрмæст мæ æрбахъæбыс кодта æмæ æнкъард хъæлæсæй загъта:
– Махæн, мæ къона, хæст нæма банцадис, ай мах бæрæгбон нæу. Дæ фыд ацы кæрты йæ къах нал æрывæрдзæн…
Æмæ скуыдта, йæ цæссыгтæ мæ гом уæхсчытæм хаудысты, абоны онг ма мæ уым судзынц… Афтæ гъе, Дамир. Алы фарастæм Майы дæр мæ фыды дæр, мæ мады дæр уæлдай тынгдæр фæмысын, цин кæнын ма мæм, бауырнæд дæ, æппындæр нæ фæцæуы. Æцæг, раст зæгъын хъæуы, дæлæ уæ хъæумæ ныццæуын, мемæ айсын дæ хæлар Хуытыгаты Хъазыбеджы æмæ хæсты ветеран Кæсæбиты Митяйы фарсмæ фæбадын, фыды ад мын кæны…
Ме ’стыр хæлар Бибо амард, 2000 азы 8 майы, чырыны тæ йæ сæвæрдтой цы бон нæ уарзта – 9 майы…
* * *
Арæх адæмы æхсæн радзурын мæнæ ацы хабар. Чи мæм фæхъусы, уыдон тынг фæхудынц, мæ хæлар цы бакуыста, ууыл. Цæвиттон, райсом раджы йæ гогызты сæ дарæнæй куы рауагъта, уæд кæсы, æмæ сæ егъаудæртæй иу уым – нæ. Цы фæуыдаид? Сæ бынатмæ сын бакаст – нæй. Цæхæрдоны алы къуымты æрзылд, уым дæр – ницы. Æмæ уæд фæгуырысхо йæ дæллаг фарс чи цæры, уыцы сыхагыл. Бирæ фæкатай кодта, ныццæуа сæм, æви ма ныццæуа, ууыл, фæлæ уæддæр фæссихор нал фæлæууыд æмæ сын сæ кæрты дуарыл бахæцыд.
Сæхимæ сæ гыццыл чызг йеддæмæ ничи разынд, уæлæ дам, не ’рвадæлтæм, Зилгæйы, куывд ис æмæ уырдæм Гусалтæм хуын ахастой… Мæ хæлар йæ машинæйы абадт æмæ Зилгæйы балæууыд. Хæдзары ’фсинмæ дуармæ бадзурын кодта æмæ йæ фæрсы:
– Хуымæллæгæй уæм уе ’рвадæлтæ ссыдысты?..
– О, – дзуапп ын радта.
– Æмæ цы уыдис сæ хуыны?
– Мæнæ куыд вæййы, афтæ. Æртæ чъирийы, арахъхъы графин, иу стыр гогыз, стæй мæнæн лæвар – куатæ… Нырттæккæ сæ сыхбæстæйæн равдисдзынæн…
– Уæдæ афтæ, – йæ худт тыххæй уромы мæ хæлар, – чъиритæ, графин æмæ куатæйæн цы дæ зæрды ис, уый кæн, фæлæ гогыз мæ гогыз у æмæ мын æй рахæсс…
Æфсин хорзау нал фæци, скатай, мæнæ, дам, цæуын æмæ дын дæ сыхæгтæн сæхи бафæрсон, сæхи сын рарвитон, æз уын уæ дæлгоммæ ныхæстæн ницы æмбарын…
Мæ хæлары сыхæгтæ йæм сæхæдæг нæ рацыдысты. Фых гогыз ын целлофаны тыхтæй иу лæппуйæн рарвыстой, фæстæмæ йæ Хуымæллæгмæ æрласта.
ДАУЫРАТЫ Дамир