Куыд зонæм, афтæмæй ирон адæмæн ис рагон истори. Нæ фыдæлтæн – скифтæн æмæ алантæн – сæ ном арвнæрæгау хъуыст Азийы æмæ Европæйы. Абон дæ адæмы истори куы нæ зонай, уæд зын цæрæн у. Уый охыл уын, нæ зынаргъ газеткæсджытæ, уæ размæ хæссæм, нæ фæрнджын хистæр Цгъойты Хазбиимæ не ʼхсæн цы ныхас рауад, уый.
– «Ыссæдзæм аз махæй кæмæй фæуа рохы, уый не ʼхсæн æлгъыст уæд фæлтау!» – ацы ныхæстæ ист сты Беджызаты Чермены æмдзæвгæ «1920-æм аз»-æй. Ныффыста йæ 1920 азы 4 июлы Захъайы Хъорхъорайы хъæуы. Уæд гуырдзиаг меньшевикты тугмондаг лæгмартæ Хуссар Ирыл цы тугуарæн ныккодтой, уый зындгонд у адæмæн, историктæн, зыны ацы рæнхъытæй дæр. Хазби, ацы цауты фæдыл ды та цы хъуыды кæныс?
– Уый уыд ирон адæмы геноцид гуырдзыйы къухæй. Ирæттæй дзы фæмард 18 мины бæрц. Æнæхæдзар, æнæкъона фесты Хуссар Ирыстоны цæрджытæ иууылдæр. Уый фæстæ уыд геноциды дыккаг уылæн авддæлдзæхы ныххауинаг Гамсахурдиайы фыдгæндæй. Стæй та ныл арт æмæ мæлæт бандзæрста сæ бæттинаг президент Саакашвили.
Сталины фыдæхæй дыууæ дихы ныйистæм, Байаты Гаппо æртыккаг Ирыстон кæй хуыдта, уыцы Триалет Берия æдзæрæг фæкодта. Æмæ нын уæддæр нæхи æрæмбарыны хъомыс нæй. Нæ фарсмæ тыхгæнæг ис, æмæ дзы нæхи бахъахъхъæнынæн фæрæз нæ агурæм, уарзæгой ныхæстæ йын кæнæм, æмæ та нæ сæры къæрцц фæцæуы.
«Мах нæ фæсивæд, нæ ирон ном æрдумæ нæ дарæм, нæ сæр сæрмæ нæ хæссæм, æмæ нæ æрдумæ дæр уый тыххæй ничи дары. Мах куы зониккам, нæ фыдæлтæ чи уыдысты æмæ сæ къухæй цы нæртон хъуыддæгтæ цыди, уый, уæд хъал уаиккам нæ ирон номæй æмæ нæ сæр æгадмæ нæ уадзиккам. Афон у, нæ адæм, махæн дæр нæ истори базонын…» – афтæ фыста Вано (Темырханты Сослан) йæ чиныг «Иры истори»-йы разныхасы. Чиныг рацыд 1913 азы Дзæуджыхъæуы Габысаты типографийы.
Афон нæ, фæлæ ма æгæр дæр байрæджы, цæмæй нæ историмæ лæмбынæгдæр æркæсæм. Раст цыма абон дзуры, уыйау ахсджиаг у ныр дæр йæ хъуыды, йæ фæдисы ныхас. Уæд, сæдæ азы размæ, абон дзæнæты бадинаг Темырханты Сослан тыхст æмæ йæ удæй цырагъ сыгъта, цæмæй ирон адæм, чи сты, кæцæй сты, уый базоной. Æмæ та сног ис Сосланы хъуыды, æнцой йын чи нæ лæвæрдта, уыцы фарста: «Афон у махæн дæр нæхи базонын». Раст цыма уæдæй сæдæ азы дæр нæ рацыд, советон хицаудзинады азтæ нæ уыдысты, уыйау уыцы фарста йæ бынатæй нæ фенкъуыст. Уымæн æмæ йæм нæ ахуыргæндтæ комкоммæ се ʼргом фаг никуы аздæхтой.
– Ау, кæд ма нæ ахуыргæндтæ нæ фыстой ирон адæмы истори!
– Раст у дæ хъуыды. Бæгуыдæр, бирæ наукон чингуытæ мыхуыргонд æрцыд. Фæлæ дзы сæрысуангæй кæронмæ ничи халы ацы фарста. Хуымæтæг ирон чиныгкæсæгæн, йæ адæмы истори кæм бакæса, йæ байзæддаджы йæм цæй фæрцы æрæмхиц кæна, ахæм чиныг нæй. Наукон куыстытæ дæр фылдæр арæзт сты койтæ, нымæцтæ æмæ дызæрдыг хъуыдытæй. Дызæрдыг кæнын хорз у, адæймаджы раст хъуыдымæ уый æркæны. Дызæрдыг чи нæ кæны, уый, дам, хъуыды кæнын нал фæзоны, фæзæгъынц. Фæлæ иудадзыг дызæрдыг кæнын мидбынаты цоппай у. Æмæ раст ахæм уавæры ис нæ истори зонынад.
Афтæ куы нæ уаид, уæд нæхицæй дæр иуæй-иутæ ирон адæмы истори ивгъуыд æнусы æвддæсæм азæй райдайгæйыл нæ нымадтаиккой, историон æцæг лæгтæ, зæгъæм, Хазби уыдис, æви нæ уыдис, уый дызæрдыггаг не скодтаиккой, нæ адæмы сæрибардзинады сæраппонд тохгæнджыты дзыллæтæн æнæуынон нæ кодтаиккой. Афтæ куы нæ уаид, уæд ма нын нæ фыдæлты зæххы атагъатæй цы чысыл муртæ баззад, уыдон дæуццаг нæ уаиккой. Нæ сыхæгтæ ныл тугтæ нæ мысиккой, суанг нæ историйæ дæр сæхи нæ хъал кæниккой.
– Мæнмæ гæсгæ, нæ историон наукæйæн адæмы царды стыр нысаниуæг кæй ис, уый тынгдæр разынд 2008 азы 8 августы, Иры ныхмæ гуырдзыйы фæстаг хæсты.
– Раст у. Сæ хъавд уыд ирон адæмæн сæ абон æмæ истори æвдисæг кусæндæтты хъомыс бындзарæй стонын. Æмæ æнауæрдонæй æппæт фæрæзтæй дæр уымæн æхстой административон, наукон, культурон æмæ ахуыргæнæн агъуыстытæ. Мæрдырох æфтыдтой. Махæн нæ истори зæххы уæлцъарыл куыд фидар фыст у, афтæ чингуыты дæр куы уаид, уæд æй, æртхъирæнтæ нæм чи кæны, уыдон дæр зониккой. Æниу, фыст чи ис, уый дæр сын фаг у раст зондыл хæст уæвынæн.
– Ирон адæм, иннæ адæмты ‘хсæн баззайгæйæ, се ʼвзаг кæй фесафынц, сæ царды æгъдæуттæ искæмæй æфсæрмыйы охыл æвзæрдæртæй кæй баивынц, уый иуæй дзурæг у, сæ химбарынадмæ уæлæнгай цæстæй кæй кæсынц, иннæмæй та – сæ æгæр зæрдæхæлардзинадыл, искæмæн сæхицæй фылдæр аргъ кæныныл…
– Тынг раст зæгъыс. Ирон адæм сæ историйы фæндагыл хæрам зæрдæйы уаг никæцы адæммæ дардтой, æнæхъуаджы никæй æфхæрдтой, сæхицæй лæмæгъдæрæн уыдысты æмæ абон дæр сты хатыргæнæг, тæригъæдгæнæг, сæ фарсмæ йын кæдфæнды дæр уыд бынат, æмæ, куыд фæзæгъынц, æддагон мыст, дам, мидæггагон мысты расырдта. Ахæм æмбисонды рæстдзинад бирæ хæттыты бавзæрстой ирон адæм. Чидæртæ нын сахуыр сты нæ уыцы миниуæгыл æмæ та нæ абон дæр домынц уый.
Æппæт уыцы историон цаутæ хъуамæ бæлвырдæй зоной нæ абоны фæлтæртæ, цæмæй сыл рæдыд мауал цæуа. Цæмæй нæ сыхæгтæй, чи цы аккаг у, уыцы бынаты сæ æвæрой, æппынфæстаг сæ зоной сæхи хъахъхъæнын. Ныр нæ кæддæрау искæй фыдгæндæй хæхты цъассытæ быныскъуыдæй нал бахъахъхъæндзысты.
Æмæ цы дугтæ æркодта нæ фыдæлтыл! Сæ кæддæры хъал бонтæ сын ныккалдтой гуннтæ, стæй та – тæтæр-монгойлæгтæ, Тимуры ныббырстытæ. Профессор В.А. Кузнецов куыд фыссы, афтæмæй Цæгат Кавказы æмæ Сау денджызы цæгатварс аланты уыцы фыдтымыгътæ байтыгътой Ази æмæ Европæйы алы къуымты Венгрийæ суанг Китаймæ. Сæ райгуырæн бæстæйæ дард иппæрд лигъдæтты къордтæ сабыргай рох кодтой се ʼвзаг, фæлæ уæддæр баззад сæ фæд. Уый тыххæй ма фыста ахуыргонд А.Ф. Гольдштейн йæ чиныг «Башни в горах»-ы сæргонд «Потомки алан»-ы.
Нæ адæмы истори бæлвырд фыст кæй нæу, уый стыр къуылымпыйы хос у нацийы химбарынады рæзтæн. Нæ царды уыцы афтиддзинад тынг тыхсын кæны, уæлдайдæр та абон, йæхи æцæг иронæй чи банкъардта, уыдоны.
Æмбисондæн рагон бердзенты истори у. Æмæ фылдæр фыст у Гомеры эпикон поэмæтæ «Илиадæ» æмæ «Одиссей»-мæ гæсгæ. Ирон адæмон сфæлдыстад дæр тынг хъæздыг у. Нарты кадджытæ, Даредзанты таурæгътæ, Царциаты диссæгтæ æмæ æндæртæ абоны фæлтæрты дисы æфтауынц се ʼвзаг, се сконд æмæ царды рæстдзинадæй. Зæгъæм, Нарты кадджытæй нæм æрбайхъуысы нæ рагфыдæлтæ скифтæ æмæ сæрмæтты уæззау цирхъты дзæхст-дзæхст, амазонкæты фатты æхситт, сæ бæхрæгъæутты тъæбæртт, уады гыбар-гыбур, æрбакæлы ныл сæ цардыуаджы уылæн, сæ ныхасы уаг.
Зæгъæм, дæ сæры цъар дын айсдзынæн, зæгъгæ, уыцы ныхас нæм æрхæццæ кодта скифты хæстон миниуæджы азæлд – знаджы сæры цъар уыдон стыгътой. Нæ цæстыты раз сыстынц, кæмыты цардысты афæдзы балцыты, тыхми стæрты кæдæмты цыдысты, сæ фос зымæг хизынмæ кæдæм скъæрдтой (Тары фырты зæххытæм), сæ дугъы уайæн бынæттæ (Сау денджызæй цæугæдон Идылмæ, Сау æмæ Азовы денджызты ‘хсæн), банкъарæм сæ сыхæгтимæ сæ ахастдзинæдтæ, знæгтимæ сæ тохы хъуыддæгтæ…
Æрмæг æрмæст адæмон сфæлдыстады нæй, фæлæ историйы фыд Геродоты уацмыстæй райдай æмæ суанг астæуккаг æнусты бæлццæтты фыстыты дæр, нæ сыхаг адæмты архивты. Гуырдзыстоны историон æрмæджыты ирон адæмы тыххæй цы уыд, уыдонæн сæ дзæвгар хайæн рухс фенын кодта историон наукæты доктор, профессор Тогойты Георги.
Сомихы историон æвæрæнтæ нæ ахуыргæндтæн абоны онг сты æнæсгæрст. Фæсарæнтæй нæм кæд хицæн наукон куыстыты нæ рагфыдæлты кой æрбайхъуысы, уæд фаг фæцин кæнæм.
Наци йæ историон фæндаг хорз куы зона, уæд æй дарддæр куыд цæрын хъæуы, уый йын æнцондæр рахатæн у. Наци йæхи куы зона, йæхи куы æмбара, уæд æнгомдæр кæны. Æнгомæй та цыфæнды зынтæ æмæ знаджы дæр басæтдзæн.
– Хазби, бузныг, ахæм æргом æмæ цымыдисон ныхас нын кæй рауад, уый тыххæй. Уырны мæ, бирæтæ дзы скæндзысты аккаг хатдзæгтæ.
– Бузныг сымахæн дæр.
КЪУДУХТЫ Маринæ