Нырыккон зонадон æмæ культурон царды æрцыд, фыдыбæстæйон æмæ дунеон гуманитарон зонады фундаменталон нысаниуæг кæмæн ис, ахæм ахсджиаг цау. Рухсмæ фæзынд зындгонд уæрæсейаг ахуыргонд, историон зонæдты доктор, профессор, Уæрæсейы Федерацийы зонæдты сгуыхт архайæг Цыбырты Людвигы монографи «Осетинская Нартиада. Мифологические истоки и ареальные связи» – Ossetian Nartiada. Mithological sources and areal links. Монографи мыхуыры рацыд Абайты Васойы номыл Цæгат Ирыстоны Гуманитарон иртасæнты институты зонадон советы рекомендацимæ гæсгæ.
Нырыккон академион зонадæн характерон у æндæр æмæ æндæр бæстæты ахуыргæндты æнгом æмархайд. Æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, зонындзинæдты глобалон уавæрты бæрзонд нысаниуæг ис зонадон иртасæнты дунеон зонадон æвзагыл нымад æрцæуæг англисаг æвзагмæ тæлмацгондæй популяризаци кæнынæн. Фольклористикæйы интегративон процессты фæстиуæгæн æргом цæуынц дунейы æндæр æмæ æндæр адæмты эпикон культурæ объективондæрæй сахуыр кæныны перспективæтæ.
Фыццаг хатт чиныг уырыссаг æвзагыл рухсмæ фæзынд 2016 азы, Дзæуджыхъæуы рауагъдад «Ир»-ы æмæ йын уыд ахсджиаг ахадындзинад нартзонынады, бæлвырд æрцыд иртæстцæуæг æрмæджы уникалондзинад æмæ бирæаспектон нысаниуæг, афтæ ма йæ теоретикон æмбарынады уæрæхдзинад дæр.
Нартзонынады иртасæнтæм фидар цымыдисдзинад æмæ уыдоны англисаг æвзагыл кæсджытæм фæхæццæ кæныны актуалондзинады фæрцы æнæмæнгхъæуæгыл нымад æрцыд чиныг ногæй рауадзын англисаг æвзагмæ тæлмацгондæй. Ахæм фæндон бахастæуыд фыццаг рауагъды презентацийы рæстæджы.
Монографи æнтыстджынæй адарддæр кодта этнографи æмæ ирæтты динон-мифологион цæстæнгасы фæдыл авторы зындгонд куыстыты, кæцытæ райстой иумæйаг нымад: «Народный земледельческий календарь осетин» (1976 аз), «Древнейшие пласты духовной культуры осетин» (1984 аз), «Традиционная духовная культура осетин» (2008 аз), «Осетинская этнографическая энциклопедия» (2013 аз) æмæ æндæртæ.
Ацы рауагъды ахсджиагдзинад ис уый мидæг, æмæ Цыбырты Людвиг йæ разы сæвæрдта хæс, объективон иртасджыты хъусдард зындгонд фольклористты цалдæр фæлтæры, уыцы нымæцы нартзонынады корифейтæ В.Ф. Миллер, Ж. Дюмезиль æмæ Абайты Васойы принципиалон позицимæ аздахын. Номдзыд ахуыргæндты сæйраг идейæты фæдыл цæугæйæ, сæ иртасæнты сын рæзын æмæ баххæстдæр кæнынимæ иумæ Цыбырты Людвиг деликатон хуызы æмбарын кæны, «кавказаг субстрат»-ы версийы иуæй-иу фарсхæцджыты æруадзгæ ныхмæвæрддзинæдты, æмæ бынтон бындуронæй бæлвырд кæны кавказаг «Нартиадæйы» индоевропæйаг (индоирайнаг) уидæгты.
Закъонбæрцон у, ахуыргонды раз цы иууыл актуалондæр фарстатæ лæууыд, уыдонæй иу кæй у «Нартиадæйы» фыццаг гуырæны этникон сконд. Нарты эпосы генезисы фарстатæ æвзæрст цыдысты фыдыбæстæйон æмæ фæсарæйнаг иртасджыты бирæнымæц куыстыты. Фæлæ, бæлвырд рæстæджы дæргъы æнæдызæрдыггагыл нымад цы уæлæнгай верситæ цыдысты, уыдоны нырыккон кавказзонынады арæхæй-арæхдæр райдыдтой ногæй иртасын æмæ æмбарын кæнын.
Зындгонд ахуыргонд Владимир Кузнецовы хъуыдымæ гæсгæ сæ историон хæдгъуыздзинад агурæг адæмты фæтыхджындæргонд цымыдисдзинад æркодта уымæ – стыр æмæ чысыл адæмты интелектуалон элитæтæ райдыдтой хъæппæрис æвдисын сæ этносы историон ног реконструкциты фæдыл. Фæзынд Цæгат Кавказы адæмты историйы ног, порадоксалон концепцитæ, номхуындæй мæхъæлмæ, хъæрæсейæгтæм æмæ балхъайрæгтæм. Ахуыргонд йæ хъусдард здахы уымæ, сæйраджыдæр сæ тых кæй сарæзтой, X–XII æнусты рæзты бæрзонд æмвæзадмæ схизæг разфеодалон паддзахад – астæуккагæнусон Аланимæ. Уыимæ иумæ, куыд историон зонад, афтæ фольклористикæйы реформатортæ дæр уæлдай хъусдард здахынц нарты хъайтарон эпосмæ, кæцы сын ссис зонадон æцæгдзинадмæ дардлæууæг, эпосы фыццаградон бындуры фæдыл тохы идеологон объект.
Хъæуы банысан кæнын уый, монографийы автор рæгъмæ кæй хæссы эпос «Нартæ»-йы алыгъуызон верситы фæдыл бæлвырд историографион æмæ иртасынадон куыстыты. Нартзонынады йын йæ бирæазон фæлтæрддзинад, афтæ ма нырыккон къуындæг националон интерестæ бахъахъхъæныны фæдыл псевдозонадон эксперименттæ хынцгæйæ дæр, профессор Цыбырты Людвиг йæ чиныджы бындуриуæг кæны зонадон анализ æмæ историзмы объективондзинадыл.
Авторы хъуыдымæ гæсгæ: «Нарты эпос махæн хæстæгдзинад кæны дунеон эпикон культурæимæ, йæ ахæм шедевртимæ куыд «Илиада», «Одиссея», «Манас», «Песнь о Роланде», «Песнь о нибелунгах» æмæ æндæртимæ. Фæлæ, куыдфæндыйæ дæр, мах эпос хицæн кæны йæ рагондзинадæй, монументалондзинадæй, сюжетты хъæздыгдзинадæй, историон-этнографион æрмæджытæй, афтæ ма йæ интернацоналон характерæй дæр; специалистты цымыдисдзинад æм тынг бæрзонд у».
Ахуыргонд ног зонадон аргументты фæрцы фидар кæны эпос иртасджыты рæстдзинад нарты кадджыты скифаг-алайнаг бындуры тыххæй, бахах кодта эпикон текстты равзæрды субстратон-кавказаг æмæ æндæр концепциты мæнгдзинад. Ирæтты дзыхæйдзургæ сфæлдыстад зонадон æгъдауæй ахуыр кæныны бындурæвæрæг, ретроспективон метод æмæ критикон анализы методæй пайдагæнæг Всеволод Миллеры иртасынадон принципыл цæугæйæ, Цыбырты Людвиг адарддæр кодта æмæ дзæвгарбæрцæй ауæрæхдæр кодта скифаг культурæйы европæйаг, персаг æмæ индоирайнаг рагондзинæдты архетипикон мотивтæ æмæ ирон «Нартиадæйы» символты æрымныхгонд параллелты.
Уыимæ иумæ Цыбырты Людвигы чиныг у ирон эпос «Нартæ»-йы мифологон гуырæнты зонадон аргументацигонд куыст. Бындурæвæрд дзы æрцыд нартзонынады рæгъмæхастцæуæг «Нартиадæйы» абхазаг-адыгейаг версийы мæнгдзинад, бæлвырд æй кæны, «Нарты кадджыты» мифологион гуырæнтæ арф кæй цæуынц скифаг-сæрмæтаг дунейы. Ацы фарстаты иртасгæйæ ахуыргонд бындуриуæг кæны индоевропæйаг адæмты æртæфункционалон теорийæ, кæцыйы бакуыста Жорж Дюмезиль æмæ æрфидар нартзонынады, Европæйы адæмты мифологон æмæ эпикон уацмыстимæ сын цы бирæнымæц æнгæсдзинæдтæ ис, уыдон рæгъмæ хæсгæйæ.
Ацы контексты стыр цымыдисдзинад æвзæрын кæнынц, автор ирæтты фольклор æмæ этнографийы фæдыл цы зонæнтæ хæссы, уыдон, афтæ ма «Нарты кадджыты» сюжетон-фæлгонцон системæйы ритуалон фæтк реконструкци кæныны æууæлтæ, æмæ у ахсджиаг аргумент, кæцы бæлвырд кæны, æнæдызæрдыгæй нырыккон ирæттæ кæмæ хауынц, уыцы ирайнагæвзагон этникон къордты адæмонэпикон уацмыстыл нарты эпосы æндæвдад.
Ареалон бастдзинæдтыл ахадгæйæ аххæссын чиныджы кæны феноменалон, уымæн æмæ ирæтты кадджыты дунейы адæмты мифоэпикон бынтимæ уæрæх контексты æрæмных кæныны анализ уынæм фыццаг хатт. Нартзонынады классикты фæстæ Евразиаг адæмты бæрæг хайы эпикон уацмысты нарты хъайтарты аналогтæ агурын ногæй бафидар кодта скифаг-алайнаг этникон знæмы «Нартиадæйы» райдайæн бындуры рæзт райгуырын æмæ рæзын кæныны хъуыды.
Абайты Васо йæ зындгонд куыст «Нарты эпос»-ы рæгъмæ кæй хæссы, уыцы ареалон бастдзинæдты фæдыл уагæвæрд рæзын кæнгæйæ Цыбырты Людвиг хæссы Японы денджызгæрæттæй Скандинавийы онг уæрæх тыгъдадты цæрæг адæмты эпикон уацмыстимæ сюжетон параллелтæ. Уый фæстиуæгæн раргом бирæнымæц зонæнтæ, зæгъæм, Кароль Артур æмæ Нарты Батрадзы мæлæты тыххæй мотивы фæдыл компонентон сюжетонфæлгонцады текстты хсæн параллелтæ, сæ хъысмæтты алæмæтон цирхъы нысаниуæг. Ахуыргонд нын бындуронæй уырнын кæны, ахæм æнгæсдзинæдтæ кæй сты кæнæ иумæйаг индоевропæйаг хиондзинады, кæнæ сæ кæрæдзийæ райсыны фæстиуæг, кæцыйæн уæвæн нæ уыдаид, эпос хæсджытæн ивгъуыд дуджы æнгом контакттæ куынæ уыдаид, уæд. Ацы хъуыды бафидар кæныны фæдыл автор констатаци кæны ахæм факт, цыма Кавказы цæрæг æппæт адæмтæй, эпос хæсджытæй, нæ эрæйы агъонмæ 1 мин. азæй нæ эрæйы 1 мин. азмæ («Нартиадæйы» рæзты рæстæг) æрмæстдæр скифтæ-сæрмæттæ-алантæн уыд контакттæ адæмты ахæм уæрæх къордтимæ. Уый æмрæстæджы сæрмæттæ-аланты иу хай цардысты Централон Разкавказы æмæ сын контакттæ нæ уыд незамайнаг кавказæгтимæ.
Авторы абаргæ-æрæмныхгæнæн иртасæнтæ раргом кодтой ирон нарты эпосы сюжетты ахъаззаг хайы æнгæсдзинæдтæ индоевропæйаг адæмты зындгонд эпикон уацмысты мотивты æнæхъæн рæнхъимæ. Нарты Сослан æмæ Батрадзы цæрдхъом фæлгæндзтæ фæахъаз сты индоевропæйаг, индоирайнаг, антикон, кельтаг, скандинаваг эпикон дунейы аналогон персонажты параллелтæ ауадзынæн: Сослан – Рама, Сослан – Индра, Сослан – Варни, Сослан – Геракл, Батрадз – Индра, Батрадз – Артур, Батрадз – Кухулин, Батрадз – Арес, афтæ ма Сырдон – Локи æмæ æндæртæ.
Фольклорон иртасæнты анализ ахуыргондæн радта æрмæст эпосы географион арæнтæ ауæрæхдæр кæныны нæ, фæлæ йын йæ хронологион фæлгæттæ фæарфдæр кæныны фадат дæр. Цыбырты Людвиг разы у, раздæр Гаглойты Юри кæй раразмæ кодта, уыцы аргументтыл, кæцытæ фадат дæттынц эпосы рæзты гуырæнтыл суанг нæ эрæйы агъонмæ 11 мин. ахæцынæн.
Уыимæ иумæ монографийы автор бындуронæй иртасы Кавказы цæрæг адæмты культурон диалог дæр. Чиныджы бæстон æвдыст цæуынц параллелтæ æмæ иллюстрацитæ нарты эпосы æндæр националон верситæй; бæстонгонд цæуынц Цæгат Кавказы цæрæг адæмты эпикон традициты иумæйагдзинæдтæ æмæ æввахсдзинæдты аххосæгтæ, афтæ æргом цæуынц ареалон фембæлдтытæ, контакттæ æмæ æмархайд æндæр этносты фольклоримæ: европæйаг (скандинавты, славянты, кельтты, италикты фыдæлты) æмæ тюркаг-монгойлаг адæмты.
Ахуыргонд констатаци кæны, ныры æрдæгæнусон æмгъуыды иуæй-иу нартиртасджытæ (А.М.Гадагаталь, М.Я. æмæ З.Ю. Кумаховтæ, А.М. Гутов, М.Ч. Джуртубаев, И.А. Дахкильгов æмæ æндæртæ.), эпосы рæзты скифаг-алайнаг гуырæнтыл иуварс ахæцгæйæ, раразмæ кодтой æмæ фидарæй хæцынц ахæм гипотезæты фарс, кæцытæм гæсгæ нарты эпосы астæумагъз «дихгонд» цæуы этникон верситыл, автортæй чи цы нацийæ у, уымæ гæсгæ. Ахæм уырнæнтæ хицæн кæнынц бæлвырд субъективизмæй æмæ сын нæй æмбæлон зонадон аргументацион бындур, уымæ гæсгæ æфхæрд баййæфтой нæ коллегæты рæстаг критикæйæ (А. А. Петросян, Абайты Васо, Гаглойты Юри).
Æркæсæм Цыбырты Людвигы уæзгæ хатдзæгмæ, кæцы иуварс кæны уыцы æруадзгæ рæдыдты: «Кæд эпос æцæгæй дæр Кавказы цæрæг адæмтæн иумæйагæй фæзынд, уæд æвзæры фарст Кавказы æппæт адæмтыл йæ алыгъуызон парахатдзинады тыххæй. Кæсгон адæммæ цъус хъæздыгдæр у, æмæ Кавказы ныгуылæйнаг кæрон цæрæг адыгейаг знæмтæ – убыхæгтæм та – бынтон лæмæгъ; Аланты комкоммæ сыхæгтæ – мæхъæлмæ – эпос хъахъхъæдгонд æрцыд хуыздæр, æмæ скæсæнырдæм – дагъыстайнæгтæ æмæ хъуымыхъæгтæм та эпикон сюжеттæ уæвынад кæнынц æрмæстдæр адæмон аргъæутты хуызы. Алантæ-ирæттæ та эпос бахъахъхъæдтой уæлдай æххæст æмæ баххæстгонд хуызы». Ирон нарты эпосы æххæст æмæ хъæздыг æвæрæнтæм йæ хъус æрдардта балхъайраг нартзонæг М.Ч. Джуртубаев, кæцымæ «тыхджын уæлтæмæны æнкъарæнтæ равзæрын кодтой ирон эпосы бæрзонд аивадон æргъадтæ, сюжетты хъæздыгдзинад, куыд, кæй зæгъын æй хъæуы, уæды онг чи æрæмбырд, уыцы хъæздыг æрмæг, афтæ». Ирон «Нартиадæйы» банысангонд æууæлтæ иу æмæ дыууæ хатты нæ бафиппайдтой ахуыргæндтæ. Уыимæ иумæ, профессор Цыбырты Людвигы хъуыдымæ гæсгæ, æппæт националон эпикон традициты ахсджиагдзинæдтæ бакæсын раргом кæнид конкретон эпосы менталон атмосферæимæ сюжетты æмзæлынад.
Ахсджиаг у монографийы структурон композици банысан кæнын. Куыд уырыссаг æвзагыл фыст хай, афтæ англисаг æвзагмæ тæлмацгонд текст дæр конд сты бацæуæнтæй, дæс сæргонды кæм ис, ахæм дыууæ хайы, кæронбæттæн, гуырахстджын библиографион ранымад. Чиныг ифтонг у бæлвырдгæнæг æрмæджытæй: фæцыбыргонд æмбарынгæнæнты номхыгъдæй, амонæг нысæнттæй. Рауагъды æнæгуырысхойаг æргъадтыл нымад цæуынц уæлæмхасæнтæ, кæцытæм гæсгæ фæстиуджытæ арæзт цæуы монографион иртасынæдтæн. Уыдоны ис цитатæтæ, кæцытæ хаст сты алантæ æмæ алантæ-ирæтты хæстæгдзинады тыххæй ахуыргæндтæ кæй загътой, ахæм историон æвдисæндартæй, афтæ ма нарты эпос æмæ йæ генезисы тыххæй фæсарæйнаг, советон æмæ уæрæсейаг ахуыргæндты загъд ныхæстæ дæр. Чиныг фæлгонцгонд у зындгонд нывгæнджыты иллюстрацитæй, фотоæрмæджытæй, афтæ ма алантæ кæмыты уæвынад кодтой, уыцы территоритæ æвдисæг, VI æмæ XI æнусты арæзтæрцæуæг картæтæй дæр.
Автор разы у академион, дунеон æмвæзадыл нымадæрцæуæг концепцийыл – нарты эпосы генезис æмæ парахатдзинады тыххæй. Хъæуы банысан кæнын уый, æмæ адæмы тæрхонмæ хастæрцæуæг фарстатæ ахуыргонд кæй иртасы корректон формæйы, зонадон дунейы райстæрцæуæг этикæйы фæлгæттæй æнæ ахизгæйæ, зонад æхсæннацион фыдæхдзинад кæй нæ быхсы, уый фидарæй нысан кæнгæйæ, æмæ нартзонынады æнтыстдзинæдтæн та ахъаз кæндзæн æрмæстдæр, зонадон æцæгдзинад нымад кæмæ у, ахæм ахуыргæндты æмгуыстад æмæ æмхæларад.
Уæдæ афтæ, Цыбырты Людвигы монографи «Осетинская Нартиада. Мифологические истоки и ареальные связи» (Ossetian Nartiada. Mithological sources and areal links) англисаг æвзагмæ тæлмацæй басгуыхт, куыд нартзонынады рæзты хъуыддаджы нырыккон этапы «ног ныхас», афтæ.
ХЪУЫСАТЫ Зæлинæ,
филологон зонæдты кандидат,
Уæрæсейы Зонæдты Академийы Цæгат Ирыстоны
Гуманитарон иртасæнты институты хистæр зонадон кусæг