Ирон Дзырд. Ирон Фарн. Ирон Æгъдау – царды хæзнатæ. Махæн сты хъахъхъæнинаг хистæрæй-кæстæрмæ цæсты гагуыйау æрмæст ныхасæй нæ, фæлæ хъуыддагæй.
Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы ирон дзырдаивады цæрайæн æхсæзæм аз кусы литературон иугонд «Суадон». Къорды уæнгтæ сты алы кары адæм, сфæлдыстадон курдиат кæмæ хæццæ кæны æмдзæвгæтæ, радзырдтæ фыссынмæ. Æххуыс кæнынц кæрæдзийæн литературон æгъдауæй, кæрæдзийы æнтыстытыл цин æмæ ахуыр кæнынц. Æрмæст сæхи ног уацмыстæ нæ фæкæсынц ам, фæлæ нæ классикты æмæ зынгæ поэттæн сæ хуыздæр æмдзæвгæтæ, цæмæй абарстыты фæрцы банкъарой алы поэтикон рæнхъы ахадындзинад, сæ хицæндзинад. Нæ фæлтæрдджын фысджытæ сын цы мастер-класстæ саразынц, уыдон сын сты пайда æмæ сæ æфтауынц ног сфæлдыстадон æнтыстытæм разæнгардыл. Къорды хистæр у Дарчиты Мурат. Уый йæ фæзындимæ æрбахаста ног уддзæф. Ис ын йæхи æрмдзæф. Йæ алы поэтикон уацмыс хицæн кæны иннæты уацмыстæй йæ арф хъуыдыйæ, хуымæтæгдзинадæй. Фыссы хуымæтæг, æнцонæмбарæн æвзагæй. Кæд литературæмæ ницы бар дары, уæддæр уарзы чингуытæ кæсын, ис æм æрдзон курдиат æмдзæвгæтæ фыссынмæ. Архайы йæ уацмысты поэтикон абарстытæй пайда кæнын æмæ уый фæрцы ирддæрæй равдисы йæ сарæзт фæлгонцтæ. Кæстæртæ тынг лæмбынæгæй фæхъусынц нæ буц хистæры сфæлдыстадон æнтыстытæм æмæ сæ алчидæр скæны йæхицæн хатдзæгтæ. Кæд йæ царды фæндæгтæ лæгъз нæ уыдысты, уæддæр зындзинæдты сæрты хызт, ссардта-иу хъару æмæ ног царды фидæны хорзæхæн нывæста дарддæр йæ рухсдæттæг уацмыстæ.
Райгуырд 1929 азы Кировыхъæуы мæгуыр зæхкусæджы бинонты ´хсæн. Йæ ныййарджытæ Ахмæт æмæ Козиан Сафиат сæ сывæллæтты раст фæндагыл сæвæрдтой, æмбарын сын кодтой, куыст царды ахсджиагдæр фæрæз кæй у, уый.
Мурат Кировыхъæуы астæуккаг скъолайы сахуыр кодта æхсæзæм къласмæ. Йæ фыццаг ахуыргæнæг Сихъоты Нинæ æмæ ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг Гогаты Фаризæт арф фæд ныууагътой æрыгон лæппуйы зæрдæйы. Чи зоны, уыцы рæстæг Муратыл бандзæвыд сфæлдыстадон курдиаты уддзæф æмæ, æвæццæгæн, уæд райдыдта йæ фыццаг фæлварæнтæ поэзийы дæр. Æфсæрмдзаст лæппу никæмæ уæндыд æвдисын йæ фæлварæнтæ, фæлæ йæ фæндыд йе ´мхъæуккаг поэт Хозиты Яковы фæзмын, уый йын ссыгъта сфæлдыстадон курдиаты фæндагыл цырагъ æмæ сусæгæй-æргомæй арæхстгæ архайдта сындæггай цæуын йæ равзæрст фæндагыл.
Царды уавæртæм гæсгæ 1946 азы Ахмæты бинонтæ алыгъдысты Хетæгкаты Къостайы районы Екажевы хъæумæ. Азтæ куы рацыдысты, йæ лæппуйы кары куы бацыд Мурат, уæд æрцард Дзæуджыхъæуы. Йæ цард баиу кодта Томайты Ахмæты чызг Женяимæ. Равзæрд сын æртæ хъæбулы: Фатимæ, Ларисæ æмæ Алан. Куыстуарзон адæймаг фыдæбон кодта йæ хъæбулты хорзæх æмæ амондæн. Йæ цардæмбалимæ сæ кæстæрты сæвæрдтой раст фæндагыл. Пенси райсыны онг фæкуыста Ирыстоны алы хæдзарæдты. Алы куыстуаты дæр социалистон ерысы уыд раззагдæртимæ.
Муратмæ кæд сфæлдыстадон тæваг рагæй хæццæ кодта, уæддæр йæ курдиаты къуыбылой халын райдыдта æрæджиау, азтæ йыл сæ уæз куы æруагътой, уæд. Цардимæ кæны æмдзу æмæ йæ уацмысты æргом кæны цардæн йæ риссагдæр фарстатæ. Фыст сты алыхуызон темæтыл. Æвдисы йæ ахастдзинад йæ алыварс чи цæры, уыдонмæ, æрдзмæ, ирон æвзагмæ. Ис æм сывæллæттæн фыст уацмыстæ, Иры кад æмæ ном бæрзонд чи хæссы, уыдоныл номарæн æмдзæвгæтæ: Къостайыл, фысджытыл, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты æмæ аивады архайджытыл, спортсментыл. Уарзондзинады лирикæ дæр поэты сфæлдыстады рохуаты нæ аззад. Йæ хъарутæ фæлвары тæлмацкæныны фæлгæты дæр. Æмæ йын æнтысгæ дæр хорз кæны. Ныридæгæн йæ къухы бафтыд цалдæр уацмысы ратæлмац кæнын зындгонд уырыссаг фысджыты сфæлдыстадæй. Фæстаг азты республикон мыхуыры фæрстыл арæхдæр фæзынынц Мураты уацмыстæ æмæ сыл поэзиуарзджытæ зæрдиагæй сæмбæлынц. Йæ поэтикон хъайтарты фæлгонцтæ райхалы хуымæтæг дзырдтæй аив литературон ахорæнты фæрцы. Суанг ма йе ‘рхæндæг хъуыдытыл нывæст уацмыстæ дæр поэзиуарзджыты ахæссынц йæ миддунейы сагъæстимæ. Мураты поэзийы ис арф хъуыды, уырнындзинад, рæстæджы домæнты æмбарынад. Фыссы алы темæтыл æмæ нæ ис ныфс, дзырдаивады дæснытæ йе сфæлдыстадæн кæй скæндзысты аккаг аргъ.
Къостайæн
Нæ уырны мæн, зæххон адæм дæ радтой,
Æви дæ радтой стыр хуыцæуттæ дæу.
Кæд дæ уæлæрвтæй рухс дауджытæ ‘рхастой,
Æмæ дæ схаста хохаг Нарыхъæу.
Йæ дурзæххыл куы фембырд кодтай халгай,
Ирыстонæн йæ хъизæмар, йæ хъыг.
Идæдзусау, æнæрынцой фæтагътай,
Йæ рыстытыл дæ тугхæццæ цæссыг.
Дæ адæмæн цы бирæ хæрзтæ скодтай,
Ысбарæн уый кæцы тæрæзтыл ис!
Дыууæ къухы джебогъы бæсты дардтай,
Ызнæгты ныхмæ – нæихсийгæ ссис.
Сæууон ыстъалы фестадтæ æнустæм,
Æрттивыс ныр бæрзонд хæхты сæрмæ.
Куыд мæнæ раст, Цыкурайы фæрдгуытау,
Кæлы йæ рухс – нæ алкæйы сæрмæ.
Ыстыр хъуыддæгтæ сарæзтай дæ царды,
Ныууагътай дзы тæмæнтæ фæд, хъæлæкк.
Дæ ныстуантæй кæндзысты Иры адæм,
Æрфæныфæдау, фидæнмæ фæндаг.
Сæ къæбицмæ сын бахастай æвæрæн –
«Ирон фæндыр» дæ туджы ´ртæхтæй фыст.
Дæхицæн дæр – цы ма вæййы – цыртдзæвæн,
Дæ рæнхъыты – æнусы катай, рыст.
Сисæм Ир, нæ тырыса бæрзонд!
Цас ысты Кахановтæ, зæгъ-ма,
Адæм сын сæ хъæндзинæдтыл худынц.
Хетæджы-фырт удæгас нырма,
Зæрдæйæ йæ рæнхъытæ рæдувынц.
Ма рох кæнæм «Балцы зарæг», цæй,
Раттæм Ир, кæрæдзимæ нæ къухтæ.
Ирддæрæй зындзæн нæ сæрмæ мæй,
Уалдзæджы нæ батавдзæни хур дæр.
Сисæм Ир, нæ тырыса бæрзонд!
Уадз æмæ йæ уад-тымыгъ фæйлауа.
‘Хсины лæг уæд сафдзæни йæ зонд,
Иры тых йæхи рæстмæ куы ‘мбара.
Ирыстонæн
Мæ зынаргъ, райгуырæн хæхбæстæ,
Цардæй адджындæр мæнæн.
Бæргæ, куы бафидин дæ хæрзтæ,
Æз амæттаг фæуон дæуæн.
Æфтауыс цардамонд мæ уæнгты,
Дæ зын, кæдфæндыдæр – мын зын.
Цæуын дæ руаджы мæ къæхтыл,
Хъæуы дын уый тыххæй дæр хуын.
Дæ фæлгонц – дидинæгджын фæзтæ,
Дæ бæрзонд айнæг – къæдзæх хох.
Сæ ныв, сæ тугимæ ысхæццæ
Æмæ сæ нал фæкæндзæн рох.
Кæнæ дæ зæрдæхæлар адæм,
Хъуыстгонд йæ хорзы кой, æцæг.
Куы рцæуынц уазджытæ нæм ардæм,
Вæййыс сæ диссæгтæй хынцæг.
Хъæддых – дæ хæдæфсарм фæсивæд,
Нартимæ абарæн сын ис.
Нæ кæнынц алцы куыстмæ зивæг,
Кæдфæнды – раззæгтимæ ис.
Мæ адджын, райгуырæн хæхбæстæ,
Рæзыс æхсæв уа, бон – уылынг.
Цы хæрзтæ аразы нæ бæстæ,
Зыны дзы аивæй дæ сынк.
***
Дард балцы, миййаг æз дæр куы цæуон,
Амбæл мыл хæрзæмбæлæг, ды уæд.
Чи зоны, фыдыуæзæгмæ æрхæссон,
Иудзинад нæртон зондимæ, кæд.
Бамбарид йæхионы, æддаджы,
Кæцыйæн дзы цавæр аргъ хъæуы.
Нал нымаид алкæцы сыхаджы
Раздзæуæг, ыздыхт сыкъа, цæуыл.
Буармæ кæй у кæрцæй хæстæгдæр.
Цавæрфæнды æмпъызтытæ хæдон.
Фехъуыстон æз уыцы дзырд фыдæлтæй,
Абон дын æй Ир, æз ног зæгъон.
Ирон æвзаг
Ирон æвзаг нæ фесæфдзæнис, ма тæрс,
Куы йæ сафой фыдызнæгтæ, уæддæр.
Сыхаг паддзахад Сири, Туркмæ – бакæс,
Нæртон æвзаг, æнусбонтæм цæрдзæн.
Цæрдзæн, дызæрдыг ууыл не стæм,
Цæмæн æрцæуа а зæххыл уый сæфт?
Æви нæ уадзы, ‘гас дзыллæтæн се ´хсæн,
Æрфæны фæдау алы ран йæ фæд?
Куы сæфа, уæд уæлмæрдтæй Нарон сыстдзæн,
Йæ сæфтимæ уый самайдзæни тох.
Æппæт бæстæтыл зарæг «Додой» хъуысдзæн,
Йæ зардмæ риздзæн, сау къæдзæхау, хох.
Кировыхъæуæн
(90 азы бонмæ)
Саламтæ айс æмæ мæ арфæ,
Мæ нæуæдзаздзыд райдзаст хъæу.
Кæд схæмпæл ис мæ фæндаг ардæм,
Уæддæр нæ ферох кодтон дæу.
Уа Мамысон, Зруг, Зæрæмæг,
Стæй Сатъат, Уарцъе æмæ Цъæй.
Нæ хъæуы, ‹фсымæртау, дæ зæнæг –
Цæрынц нæуæдз азы фæрнæй.
Сæ цин æмæ сæ хъыг дæр иумæ,
Кæрæдзийæн – ныфсы мæсыг.
Цы намысдзинад ис нæ Ирмæ,
Мæ хъæу дæр, уыдонæй – хъæздыг.
ФАРС БАЦÆТТÆ КОДТА КЪУДУХТЫ МАРИНÆ