Иу зындгонд куыд загъта, афтæмæй адæймаг æппæтæй дæр хъуамæ рæсугъд уа – бакастæй дæр, кондæй дæр æмæ удæй дæр. Уыдонæй, кæй зæгъын æй хъæуы, сæйрагдæр миниуæг уды рæсугъддзинад у, уымæй хайджын дæ – дæ бакаст дæр æмæ дæ дарæсы конд дæр адæммæ рæсугъдæй зындзысты. Хуыцау ацы æууæлтæй Хозиты Барисы нæ фæхъыг кодта. Уыимæ ма у журналист, зындгонд литературон критик æмæ курдиатджын публицист, зондамонæг, куырыхон хистæр.
Хозиты Барис у 378 зонадон мыхуыргонд куысты, зонадон монографи æмæ ахуыргæнæн-методикон æххуысгæнæн 25 чиныджы автор. Йæ куыстытæй бирæтæ рацыдысты куыд Уæрæсейы, афтæ фæсарæйнаг бæстæты дæр.
Ныртæккæ у РЦИ – Аланийы фысджыты цæдисы сæрдары хæстæ æххæстгæнæг. Абон у нæ редакцийы уазæг, æмæ уын, нæ зынаргъ газеткæсджытæ, уæ размæ хæссæм, не ʼхсæн цы æргом ныхас рауад, уый.
– Барис, æрæджы æвзæрст æрцыдтæ Цæгат Ирыстоны фысджыты цæдисы сæрдары хæстæ æххæстгæнæгæй. Дæ фидæны куыст куыд уыныс?
– Нафи-иу афтæ дзырдта: «Куыстытæ – арвы дзаг, кусджытæ – армы дзаг». Аразинаг, лыггæнинаг фарстатæ – бирæ. Уыйæппæт хъуыддæгтæ иу мæймæ, иу азмæ нæ фæуыдзыстæм, фæлæ сыл хъæуы сабыргай архайын. Гыццыл фæрæвдздæр кæнын хъæуы, цы секцитæ нæм ис, уыдоны куыст: драматурги, поэзи, прозæ, критикæ, тæлмац, сабиты литературæ, стæй æрыгон фысджытæ. Ацы секцитæй алчидæр хъуамæ сног кæна йæ куыст, аразой æрвылмæй дæр æмбырдтæ, иу ныхасæй, сæ размæ æвæрд хæстæ æххæст кæной цæсгомджынæй.
Ныртæккæ нæ Фысджыты цæдисы ис тынг бирæ карджын адæм. Абон уа, райсом уа, уæддæр нæ бахъæудзæнис, цæмæй æрыгæттимæ куыст сног кæнæм, цæмæй нæм æрыгон туг æрбацæуа, уымæн æмæ фæлтæртæ куы нæ уа, уæд сомбон къæппæджы бахаудзыстæм.
Раздæр-иу алы районы дæр арæзт цыдысты семинар-уынаффæйы æмбырдтæ, уыцы ран-иу сæвзæрстой æппæты хуыздæр курдиæттæ æмæ-иу сæ æрбарвыстой республикон семинармæ. Уым-иу чи фæуæлахиз ис, уыдонæй-иу иуты арвыстой Мæскуыйы литературон институтмæ, иннæты та – нæхи филологон факультетмæ, æмæ уымæ гæсгæ аудыдтой нæ республикæйы сомбоныл.
Уыцы куыст дæр сног кæнын мæ зæрды ис. Иу фиппаинаг ма: арæх нæм вæййы горæты чиныгдæтты юбилейтæ, фысджытимæ фембæлдтытæ, фæлæ тынг хорз уаид, стæй бирæ пайда дæр, гæнæн уæвгæйæ, чи кæм райгуырд, уым ын куы аразиккам йæ юбилей. Уымæн æмæ фыссæг цы хъæуы райгуырд, уый дзы хъуамæ сæрыстыр уа. Стæй адæммæ уыдзыстæм æввахсдæр, уый та у йæ сæйрагдæр рахæцæн фыссæгæн.
– Ацы аз нæ республикæйы нымад у Къостайы азыл. Цавæр ирд, цымыдисон мадзæлттæй йæ бахъуыды кæндзыстæм?
– Зындгонд куыд у, афтæмæй ацы аз Хетæгкаты Къостайы райгуырдыл æххæст кæны 165 азы. Уымæ гæсгæ 2024 аз нæ республикæйы Хицауад банымадта Къостайы азыл, æмæ йæ мах, ирон интеллигенци, Къостайы æхсæнад, Фысджыты цæдис æмæ иннæтæ, хъуамæ байдзаг кæнæм мидисджын мадзæлттæй – уæд нæ размæ цы хæс æвæрд ис, уый æрцæудзæн æххæстгонд. Ныридæгæн стыр æмгуыст кæнæм Къостайы æхсæнад æмæ Стыр Ныхасимæ. Сарæзтам фембæлдтытæ Лабæйы, Беслæны, Мæздæджы, Горæтгæрон районы цæрджытимæ, нæ зæрды ис ахæм мадзæлттæ ауадзын Къостайы æхсæнадимæ республикæйы алы районы дæр.
Нæ фæстаг æмбырд та уыдзæнис юбилейы размæ Дзæуджыхъæуы. Къостайы юбилейы фæдыл нæм дзурынц алы рæттæй. Зæгъæм, æрæджы нæм Стъараполы крайы фысджыты цæдисы сæрдар Алыксандр Куприны (цæры Пятигорскы, æмæ куыд зонæм, афтæмæй ацы горæты Къостайæн ис бюст) бафæндыд, цæмæй саразæм иумæйаг литературон уæрæх фембæлд. Ныридæгæн ацы мадзалмæ тынг зæрдæргъæвдæй цæттæ кæнæм нæхи.
Ацы аз ма Хетæгкаты Къостайы юбилеимæ æрхауд йæ премийы раттыны рæстæг дæр. Уый фæдыл нæм бахатыдысты дзæвгар адæм, æрбахастой сæ чингуытæ. Лæмбынæг сæм æркастыстæм, фæндаг сын радтам, цæмæй сæм дарддæр паддзахадон къамис æркæса. Цы уыдзæн, уый та фендзыстæм фæстæдæр.
– Барис, куыд зонæм, афтæмæй нæ адæмы фидæн аразгæ у нæ фæсивæдæй, нæ хъысмæт ис уыдоны къухты. Фысджыты цæдисы ис æрыгон литературон секци, стæй æрыгон фысджыты секци. Цы нын радзурдзынæ уыдоны тыххæй?
– Нæ Фысджыты цæдисы ис æрыгон литературон секци, разамынд ын дæтты Будайты Милуся. Уымæй уæлдай ма нæм ис æрыгон фысджыты секци. Куыд зонæм, афтæмæй æрыгон литературæ, зæгъгæ, уый ууыл дзурæг нæу, æмæ дзы иууылдæр хъуамæ уой æрыгæттæ, – уым гæнæн ис, æмæ дзы хистæртæ дæр уой, ома сабитæн чи фыссы, уыдон.
Фæлæ æрыгон фысджыты секцимæ куы æркæсæм, уæд уым та иууылдæр сты фæсивæд. Разамынд ын дæтты Касаты Батрадз. Цалдæр æрыгон фыссæджы нæм сæ чингуытæ æрбахастой. Уыцы секцийы уæнгтæ сæм æркæсдзысты æмæ сæ уый фæстæ алкæмæн дæр хатдзæгтæ скæндзысты. Цæстуарзонæй сын сæ хъæндзинæдтæ зæгъдзысты, стæй сæ æппæлын кæм хъæуы, уым та сæ хорз зæгъдзысты. Уæлдæр ма куыд загътон, афтæмæй мах хъуамæ уыцы секцийы куыст сцырын кæнæм, стæй алы афæдз дæр иу хатт хъуамæ уадзæм семинар-уынаффæйы æмбырдтæ: йæ цард фыссынадимæ чи сбаста, уыдоныл фæхæцын, уыдонæн хъæугæ ныхас зæгъын – уый ахсджиаг хъуыддаг у.
Ныр исчи куы афæрсид, ды та дæхæдæг цы бакуыстай, зæгъгæ, уæд ын комкоммæ зæгъин: æз æрыгæттæм рагæй мæ хъус дарын, мæнæ ма ирон филологон факультеты деканæй куы куыстон, уæдæй. Бирæтæн сæ чингуытæм разныхæстæ дæр ныффыстон. Хъуамæ алы районы дæр уа литературон къордтæ æмæ сын районы газеттæ се ʼрмæджытæ мыхуыр кæной. Æмæ та ам дæр хъуамæ æрымысон Нафийы фæдзæхст: «Иу æмдзæвгæ кæнæ радзырд чи ныффыста йæ мадæлон æвзагыл, уыдоныл дæр хæцын хъæуы». Ацы ныхæстæ махæн сты фæдзæхсты хуызæн. Хъуамæ æрыгон курдиæттæм нæ хъус дарæм, уымæн æмæ æрыгон фыссæг кæм нæ уа, уыцы Фысджыты цæдисæн сомбон нæй. Абон дзы кусын æз, райсом – æндæр чидæр, фæлæ фæлтæрæй-фæлтæры ʼхсæн къуыхцытæ ма хъуамæ уа. Абон саразæн кæмæн ис, уыцы хъуыддагыл куы нæ бацархайай, уæд райсом дывæр кæны дæ куыст.
Æрыгон фысджытæ сты алыхуызæттæ. Иутæ дзы сты ныфсджын, къæйных, сæхи тыххæй сæ ныхас кæмфæнды зæгъдзысты, фæлæ ис ахæмтæ, кæцытæ сæ фыстытæ равдисынмæ дæр кæнынц æфсæрмы, нæ сæ хæссынц. Стæй куы базæронд вæййынц, уæд ма сыл æртæфсы, цыдæртæ ма сæ фæфæнды, фæлæ байрæджы вæййы. Æмæ цæмæй афтæ ма уа, уый тыххæй сæ агурын хъæуы, адæмы рæгъмæ сæ хонын хъæуы, цæмæй сын Хуыцау цы курдиат радта, уый кæронмæ равдисын сæ бон бауа.
– Барис, иу юбилеймæ ма ноджы уæхи цæттæ кæнут. Цæгат Ирыстоны фысджыты цæдисыл æххæст кæны 100 азы. Йæ историмæ йын иучысыл æркæсæм. Стæй йыл цавæр зæрдæйы уагимæ æмбæлут?
– Фысджыты цæдисæн 1924 азы разамынд лæвæрдта Къосыраты Сæрмæт. Къорд куыста, стæй 1934 азы Советон Цæдисы фысджыты цæдис куы сырæзт, уæд Ирыстоны фысджыты цæдис ссис йæ хайад. Æмæ ам дæр Къосыраты Сæрмæт æвзæрст æрцыд сæрдарæй. Иу къорд фыссæгæй ацыдысты Мæскуымæ, цæмæй архайой ССР Цæдисы фысджыты цæдисы фыццаг съезды. Æмæ сæ хъуыддаг фæрæстмæ, Къосыраты Сæрмæт ма съезды сæрмагонд ныхас дæр ракодта. Уæдæй нырмæ рацыд дæсгай азтæ, æмæ ацы фæззæджы бæрæг кæндзыстæм Ирыстоны фысджыты цæдисы 100 азы юбилей. Райдыдтам æм нæхи цæттæ кæнын. Цыдæриддæр Фысджыты цæдисæн съездтæ уыд, уыдонæн се ʼрмæджытæ æртымбыл кодтон æмæ сæ иу чиныджы бакодтон, æмæ, Хуыцауы фæндæй, кæд фæзынид мыхуыры. Фæнды нæ, цæмæй уыцы бæрæгбон ацæуа бæрзонд æмвæзадыл, алы фыссæг дæр нæ куыд баззайа разыйæ.
Иу ныхасæй, ацы аз махæн у тынг ахсджиаг. Нæ республикæйы ис цалдæр юбилейы, æмæ нæ фæнды, цæмæй ацæуой бæрзонд æмвæзадыл, адæм, стæй нæхæдæг дæр разыйæ куыд баззайæм. Кæй зæгъын æй хъæуы, лыггæнинаг фарстатæ бирæ, уыдон аскъуыддзаг кæнын æвиппайды тынг зын у, фæлæ дзы къухы цы бафта, уыдоныл архайдзыстæм.
– Барис, бузныг де ʼргом, мидисджын ныхасæй. Дæ бæрнон куысты дын бирæ бантысæд ирон литературæйы сæраппонд.
– Бузныг сымахæн дæр!
КЪУДУХТЫ Маринæ