Ирон литературæйы зындгонд фыссæг, публицист, цæгат ирыстоны культурæйы сгуыхт кусæг, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат, Уæрæсейы Федерацийы фысджыты цæдисы уæнг Цомартаты Изæтбеджы райгуырдыл сæххæст 80 азы.
Фыссæг Цомартаты Изæтбег бацыд йе сфæлдыстадон хъаруйы. Уый бирæ аивадон уацмыстæ балæвар кодта ирон чиныгкæсæгæн. «Зынгхуыст бæллицты» автор у йæ фæлтæры зæрдæргъæвддæр прозаиктæй иу. Йæ уацмысты хуыздæр миниуджытæ сты царды хъуагдзинæдтæ, хицæн адæймæгты рæдыдтытæ, æлгъаг миниуджытæ æргом кæнын. Изæтбег тырны адæймаджы вазыгджын миддуне æвдисынмæ. Æмæ йын æнтысы. Изæтбеджы прозаикон сфæлдыстады вазыгджындæр уацмыс у «Зынгхуыст бæллицтæ». Мыхуыргонд куы æрцыд, уæд ыл чиныгкæсджытæ сæмбæлдысты æхсызгонæй. Цомартаты Изæтбегыл сæххæст 80 азы. Уыдон бирæ дæр сты, чысыл дæр, бирæ — хъуыддæгтæ аразынæн, чысыл — цæрынæн. Фæстаг азты ирон фысджытæ æмæ чиныгкæсджытыл цыдæр æрцыди. Партийы рæстæджы се ‘хсæн цы бастдзинæдтæ уыдис, уыдон фехæлдысты æмæ кæрæдзийæ адард сты. Афтæмæй та сын литературæ иумæ аразгæ у: нæй фыссæг — нæй чиныгкæсæг, нæй чиныгкæсæг — нæй фыссæг…
УАЛЫТЫ Лаврент, фыссæг
Уый 50 азы дæргъы уæхскуæзæй кусы нæ дзырдаивад æмæ культурæйы рæзтыл. Цардмæ кæсы æрвонг цæстæй æмæ рæстагзæрдæйæ. Нæ литературæйы стыр бынат æрцахстой йæ роман «Зынгхуыст бæллицтæ» (дыууæ томæй), йæ уацаутæ«Æрæджиауы хорзæх», «Æрдуйæ хид», «Нымæтын ехс», «Кæлæддзаг хæдзар», «Хур йæхи найы» æмæ «Цъæхдзаст донычызг».
Фыссæг адæймаджы удыхъæд иртасы тынг лæмбынæг. Йæ зæрдæйы алы дадзины дæр цы сагъæс æмæ тыхстдзинад ис, уыйцалынмæ йе `ппæт буарæй дæр нæ банкъары æмæ йæ йе сфæлдыстадон куырдадзы арæхстджын, дæсны зæрингуырдау, нæбахсиды, уæдмæ йæ уацмыс адæмы рæгъмæ нæ рахæссы. Уымæн æмæ йыл чиныгкæсджыты раз цы стыр хæс æвæрд ис, уый хорзæнкъары. Цалдæр азы размæ нæ республикæйы газеттæй иуы йæ юбилейон интервьюйы уымæн загъта: «Фыссæгчиныгкæсæджы раз хъуамæ йæхи ‘нкъара, цыма дингæнæг у æмæ дзуары нывы раз лæууы, афтæ». Йæ уацмысты ‘взаг у æцæгирон. Æдзухдæр сæ бынаты вæййынц фыдæлтыккон æмбисæндтæ æмæ адæмон фразеологизмтæ. Прозæйы дæсны иттæг хорзæнкъары йæ мадæлон æвзаг, уымæ гæсгæ йын алы дзырд дæр зынаргъ æмæ адджын у. Кæсы йæм аудæджы, узæлæджыцæстæй. Йæ алы уацмыс дæр агайы зæрдæ, уымæн æмæ дзы алчидæр фены йæхи, йе ‘мдугоны, йæ хæлары, йæ тугхæстæджы. Сæйрагдæр та дзы банкъары, æхсæнад адæймаджы зонд куыд аивы, растдæр зæгъгæйæ та йын йæ удыхъæд æгъатырæй куыд«æрцамайы», уый.
Уыцы уавæрыл сагъæс кодтой ирон дзырды зæрингуырдтæ: Къоста, Секъа, Арсен æмæ Елбыздыхъо. Сагъæс ыл кæны Изæтбегдæр. Фыссæг тынг дæсныйæ ‘вдисы, æрдз æмæ йæ уацмысты сæйраг архайджытæ кæрæдзиуыл куыд æнгом баст сты, уый: «Хурæрныгуылди, æмæ уæларвон нывгæнæг бæстæ милайæ ахорынмæ бавнæлдта. Цыма зæххæн æнæ ‘хсæвгæсæй исты тас у, уыйауарвы риуыл урс тæнæг къуымбилы ‹нгæс мæйы ‹ндæрг сындæггай рабалц кодта. Болат йæхиуыл схæцыди æмæ йæ фæлладцæстæнгас хæхтыл ахаста. Афтæ йæм кæсы, цыма се ‹мсæр у. Æнæ уыдон æй иу боны цард дæр нæ хъæуы». Сæ сюжетты нывæзтæмæ сæ хъайтарты архайд лæмæгъгæнгæ нæ цæуынц, фæлæ рæзынц дзырдæй-дзырдмæ, хъуыдыйадæй-хъуыдыйадмæ. Уымæй тауацмыс кæны мидисджындæр, нуарджындæр, аивдæр æмæ хъæздыгдæр. Йæ радзырдтæ йын цас фылдæр æмæ дарддæрфæкæсæм, уыйас нæ сæхимæ фелвасынц тынгæй-тынгдæр, æмæ сæ ‹рдæгкастæй ныууадзын нæ цæст нæ фæуарзы. Уымæн æмæдзы нæ вæййы, уацмысы хъуыды раргом кæнынæн æххуыс чи нæу, ахæм дзæгъæл хъуыдытæ, диалогтæ, нæхъæугæ фæлгонцтæ. Иуæй-иу фысджыты уацмысты (куыд дунеон, афтæ уырыссаг æмæ ирон литературæйы дæр) ахæм цаутæ арæх вæййы. Уацмысцæуыл фæуыдзæн, уый чиныгкæсæг рагацау фæзоны æмæ даргъ æнæуд ныхасæй сфæлмæцы. Изæтбег йæхи уыцы «низæй» бахизыны тыххæй йæ алы уацмыс дæр рæстæгæй-рæстæгмæ бакæсы ссæдзгай хæттыты æмæ йæ ссыгъдæг кæны уæлдайдзырдтæй.
Фыссæг йæ чиныгкæсджыты раз стыр бæрнондзинад кæй æнкъардта, уый бæрæг уыди йæ фыццаг къахдзæфтæй дæр. Коммунистон партийы бозтæй нæ тæрсгæйæ, кæддæриддæр æргом кодта «партийы хъæбулты» фæлитой митæ. Бирæтæ тапартийыл æмæ йæ «фæтæгтыл» одæтæ æмæ æппæлæн прозаикон уацмыстæ фыстой æмæ цардæй къæртт æппæрстой. Изæтбегуыцы сайд фæндагыл нæ ацыди, кæд йе сфæлдыстадон балц зын æмæ фылдæр хатт карды комыл цæуæгау уыди, уæддæр. Цомарты-фырты сфæлдыстадыл нæ цæст уæрæхдæр куы ахæссæм, уæд дзы бафиппайдзыстæм иу характерон æууæл – фыссæгцарды лыстæг хабæрттæм йе ‹ргом никуы аздахы, цыфæнды цымыдисаг куы вæййынц, уæддæр. Бирæ сагъæсты фæстæ йæуацмысы сæвæры, йæ адæмæн ахсджиагыл кæй фæнымайы, ахæм ахадгæ фарста. Цæмæй йæ раиртасай, уый тыххæй йæ кæсынфæхъæуы тынг лæмбынæг. Дæнцæгæн райсæн ис «Хур йæхи найы». Фыццаг бакастæй афтæ зыны, цыма дзы ‘рмæстдæрскъолайы цард æвдисы, фæлæ йæм бæстондæр куы ‘ркæсай, уæд, æнæмæнг, фендзынæ æнæхъæн бæстæйы æнæсæрфат цардыфæтк, партийы генералон нымæрдар æмæ йæ бирæ дымысдæрты, стæй канд уыдоны – нæ, фæлæ ма иннæ «паддзæхты» æмæ«паддзахгæндты» дæр.
Изæтбег у нывгæнæг. Адæймаджы удыхъæды миниуджытæ, куыд æвæрццæгтæ, афтæ æппæрццæгтæ дæр, чиныгкæсджытыразмæ хæссы тæразыл баргæйæ, арæхстджынæй. Хъайтарты архайд æмæ цаутæ кæрæдзи фæдыл равæрын уадиссаг нæу. Æмæуыцы æнцон фæндагыл нæ цæуы, зæрдæцъæхгæнæн сыдывд хъуыдытыл нæ не ‹фтауы, фæлæ нын йæ уацмысты архайджытыцардыуаг раргом кæны æппæтвæрсыгæй. Йæ хъайтартæн сæ равг æмæ сæ цæстæнгас царды уавæртæм гæсгæ куыд ивынц, уый нынравдисы сæ мидхъуырдухæнты æмæ цымыдисаг цауты фæрцы. Æмæ уацмысы кæрон мах фенæм, цæмæ ‘рцæуынц, уый. Авторйæхæдæг йæ хъайтарты тыххæй цæттæ хатдзæгтæ не скæны, йæхи сагъæсты уацары нæ нæ баппары, уымæн æмæ хорз зоны, уыйчиныгкæсæджы тыхсын цы бакæна, æндæр ын ницы пайда фæуыдзæн. Сæ фæлгонцтæ сын аивадон ирд ахорæнтæй сныв кæны, нæцæстыты раз цардæгасæй æмæ уырнинагæй куыд слæууой, афтæ. Æмæ нæхи ахæм хуызы банкъарæм, цыма семæ æмулæфт, æмсагъæс, æмцин кæнæм. Уыдоны тыххæй дæр кæронбæттæн хатдзæг никуы скæны, уыцы ахсджиаг хъуыддаг дæр нын бакæны нæбар. Уымæн æмæ йæхæдæг хъуыдыгæнæг у æмæ хъуыды кæныныл æфтауы мах дæр.
ЧЕДЖЕМТЫ Геор, фыссæг:
– Сусæггаг никæмæн у, нæ ирон фысджыты иу хай, цардмæ критикон цæстæй нæ кастысты. Цæрæнбонты æппæлын сахуырсты, цард сæ уацмысты æвдыстой рухс ахорæнтæй. Ома, дзургæ иу хуызы кодтой, фысгæ – иннæ хуызы, хъуыды та – бынтонæндæр хуызы. Цомартаты Изæтбег уыдонæй нæу. Ирон чиныгкæсджытæ, æвæццæгæн, се ‹ппæт дæр зонынц, мидцоппайы замандæр йæ радзырдты æмæ уацауты уæндонæй кæй æвдыста нæ цард: йæ рухсытæ йын мынæг нæ кодта, йæ аууæттæ йын ирдæйæвдыста. Нæ царды æцæгдзинæдтæм касти æмæ ныр дæр кæсы реалистон нывгæнæджы цæстæй. Демократи, кæй зæгъын æйхъæуы, хорз у. Фæлæ мах нæхæдæг дæр хъуамæ уæм демократийы аккаг: рæстзæрдæ æмæ æфсармджын. Æфсарм – уый удыхæзна у, уый кæмæ уа, ахæм адæймаг йæ сæрмæ не ‹рхæсдзæн мæнг фаутæ æмæ даутæй раст лæджы азымы дарын.
КЪУДУХТЫ Маринæ