Хъæздыг æмæ рæсугъд у нæ мадæлон æвзаг. Æхцон æмæ æввахс у махæй алкæй зæрдæмæ дæр йæ зæлынад. Фидар æмæ æнæаскъуыйгæ тæгтæй баст у алы ирон адæймаджы удварн æмæ миддунеимæ, сæйраджы та – нæ историимæ.
Фæзæгъынц, зæгъгæ, не стыр хæзна, нæ ирон æвзаг фæстаг азты йæ рæзты фæндагыл æмбæлы дзæвгар ныхдуртыл, цуды æмæ сафы йæ нысаниуæг. Фæлæ уый бынтон афтæ нæу. Хуымæтæджы, мыййаг, нæ фæзæгъынц, зæгъгæ, наци цæры уæдмæ, цалынмæ цæра мадæлон æвзаг. Наци та цæуы размæ, дарддæр кæны йæ бæрнон хæс æмæ бындур æвæры йæ кæстæр фæлтæрты рухс фидæнæн. Цæрдхъом æмæ удварнæй тыхджын наци та йæ сæрмæ нæ бахæсдзæн, йæ сæйраг хæзна, йæ удварны иууыл ирддæр фæрæз фæцуда, уый. Алы ирон бинонтæ дæр, æвæццæгæн, сæхи нымайынц ахæм æнæфæцудгæ цæджындзыл, кæцытыл абон æнцой кæны нæ мадæлон æвзаг.
Райсом бæрæг кæнæм нæ мадæлон æвзаджы Бон. 2003 азы фыццаг хатт снысан кодтой ацы рæсугъд бæрæгбон, 15-æм май та уымæн равзæрстой, æмæ раст уыцы бон, 1899 азы, мыхуыры рацыд Къостайы «Ирон фæндыр» – ирон адæмы сæрыстырдзинады хос.
Нæ, кæд нæ мадæлон æвзаг уыцы æвæд æмæ фыдвæд фæндæгтыл нæ фесæфт, нæ амард, уæд ын ныр тас нал у – цæрдзæн æнустæм! О,15-æм май сæрмагондæй нæ мадæлон æвзаджы бæрæгбон у, фæлæ махæн афæдзы 365 боны се ’ппæт дæр бæрæгбæттæ сты. Уымæн æмæ мах стæм ирæттæ! Уымæн æмæ цæрæм Ирыстоны!
Йе ’взаг, йæ адæмы истори чи уарзы, цæсты гагуыйау æй чи нæ хъахъхъæны, йæ туджы ирон хъомыс кæмæн фыцы, йæ фидæныл чи тыхсы ахæм куырыхон адæймæгтæ бирæ ис нæ алыварс. Уыдонæй иу у Дзæуджыхъæуы 5-æм гимназийы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг Дауыраты Анжелæ. Абон у нæ редакцийы уазæг. Ирон æвзаджы фарныл, хъысмæтыл – нæ ныхасы сæйраг мидис.
– Анжелæ, райсом Ирыстоны адæм æмбæлынц диссаджы рæсугъд бæрæгбоныл, æмæ дын сæрмагондæй арфæ кæнын. Дæ къухы ма ноджы фылдæр æнтыстытæ цы бафта. Фыццаджыдæр, цы у дæ зæрдæйæн мадæлон æвзаг?
– Ирон æвзаг махæн не ’ппæтæн дæр у сæйраг æвдисæндар нæ царды. Уыцы нæртон æвзаг махæн æнусты дæргъы дæтты царды тых, уый махæн у номгæнæн, ныфс, фидардзинад. Хъуамæ алы ирон адæймаг дæр зона йæ мадæлон æвзаг. Ирон удыхъæдæй уынгæг хæхты цъæстæй бирæ дарддæрмæ чи касти æмæ нæ фидæн чи уыдта, ахæм куырыхонтæ уыдысты Æгъуызаты Иуане, Хъаныхъуаты Инал, Хетæгкаты Къоста, Гæдиаты Секъа, Дзасохты Гиго, Гæдиаты Цомахъ, Нигер æмæ бирæ æндæртæ. Мах абон ныллæг кувæм нæ сæртæй, не ’взаг абон кæй руаджы зæлы, нæ уыцы разагъды лæгтæн.
– Сусæггаг нæу, стыр хъыгагæн, бирæтæ ирон æвзаг сæ сæрмæ кæй нал хæссынц, зивæггæнгæ йæ скъолаты кæй ахуыр кæнынц, уый. Æмæ куыд зонæм, афтæмæй та йе ’взагыл былысчъил, уæлæхох чи кæны, уымæй хорз адæймаг никуы рауайдзæн, уымæ хорз фидæн не ‘нхъæлмæ кæсы, мæнæ, бæласыл бадгæйæ, къалиу йæ быны чи лыг кæны, уый хуызæн. Анжелæ, раст у ацы хъуыды?
– Куыд алы ирон адæймагæн дæр, афтæ мæнæн дæр мæ зæрдæ риссы мадæлон æвзаджы ныры уавæрыл, æмæ архайын, цæмæй иучысыл истæмæй баххуыс кæнон ацы ахсджиаг фарстайæн, рапарахат, уарзын æй кæнон ахуырдзаутæн. Дзырд дæр ыл нæй, æвзаг кæй у адæмы истори, цивилизацийы æмæ культурæйы фæндаг.
Алы адæймагæн дæр æппæты зынаргъдæр æмæ стырдæр хæзнатæ сты йæ Райгуырæн бæстæ æмæ йæ мадæлон æвзаг. Йæ мадæлон æвзаг æмæ йæ адæмы истори чи нæ зоны æмæ уарзы, уый æндæр адæмы æвзаг æмæ истори дæр, куыд æмбæлы, афтæ никуы базондзæн æмæ бауарздзæн. Хъыгагæн, абон бирæ ирон сабитæ сæ мадæлон æвзаг нæ зонынц, ахуыр æй кæнынц куыд фæсарæйнаг æвзаг – иннæ адæмыхæттыты минæвæрттимæ.
– Анжелæ, зонæм æй, адæймаг цал æвзаджы зона, уал лæджы у, зæгъгæ. Фæлæ цасфæнды æвзæгтæ ма базонæм, уæддæр сæ бындурон хъомыс вæййы мадæлон æвзаг. Цæмæн тæрсынц нæ ныййарджытæй бирæтæ ирон æвзагæй, цы у йæ сæйрагдæр аххосаг?
– Нырыккон скъолайы сæйрагдæр домæнтæй иу у: мадæлон æвзаг æмæ литературæ, адæмы истори æмæ æгъдæуттæ бæстондæр, арфдæр сахуыр кæнын. Цæмæй скъоладзау суанг йæ сабибонтæй фæстæмæ бауарза йæ фыдыуæзæг, йæ мадæлон æвзаг æмæ райрæза йæ национ хиæмбарынад.
Хъыгагæн, нæ адæм алцæмæ дæр райдыдтой кæсын пайдайы цæстæй, афтæ рауад нæ мадæлон æвзаджы хъысмæт дæр. Мах дæр бакæнын хъæуы тæтæр куыд кæнынц, афтæ. Ам тæтæйраг æвзаг куынæ зонай, уæд нæдæр аттестат райсдзынæ, нæдæр уæлдæр ахуырмæ бацæудзынæ. Уымæ гæсгæ сæ мадæлон æвзагæй æйтт-мардзæйæ пайда кæнынц. Цалынмæ махмæ, Ирыстоны дæр ахæм вазыгджын цæстæй не ’ркæсой фарстамæ, уæдмæ хъуыддагæй ницы рауайдзæн. Хуыцауæй бузныг, не ’хсæн ма ис уæддæр ахæмтæ, ирондзинад йе уæнгты кæмæн ис, не ’взаджы хъысмæтмæ куыдфæндыйы цæстæй чи нæ кæсы.
Уыдон та сты æрмæст ирæттæ нæ, фæлæ иннæ адæмыхæттытæй дæр Ирыстоны чи райгуырд æмæ ныр алы рæтты чи ныппырх сты, уыцы адæм. Фæлæ уымæ нæ кæсгæйæ, уарзынц ирондзинад, аргъ ын кæнынц. Цы нацийы ’хсæн цæрай, уыдонæн сæ традицитæ, культурæ хъуамæ нымайай. Æмæ мах, ирæттæ, нæхæдæг уазал цæстæй куы кæсæм мадæлон æвзагмæ, стæй, æмткæй райсгæйæ, ирондзинадмæ, уæд ма иннæ адæмыхæттытæй цы хъаст кæнæм?! Уыдон дæр нын зæгъдзысты, ома, сæхи куыннæ хъæуы, уæд æй мах цæмæн хъуамæ ахуыр кæнæм.
Бирæ ныййарджытæ афтæ хъуыды кæнынц, ома, дам, ирон æвзаг никуы бахъæудзæн, фæлæ мæнмæ гæсгæ тынг рæдийынц. Фыццаджыдæр уал мадæлон æвзаг куы зонай, уæд сабийæн йæ зонындзинæдтæ алы предметæй дæр вæййынц бирæ хуыздæр, стæй иннæ æвзæгты дæр æнцонæй базоны.
– Анжелæ, ацы ран хорз сфидаудзысты Иры номдзыд рухстауæг Колыты Аксойы ныхæстæ: «Нæ фæлтæртæ цæмæй хорз хъомыл кæной, уымæн хъæуы ахуыр æмæ рæмæдзыд бинонтæ… фыццаджы-фыццагдæр та – рæмæдзыд сылгоймаг – мад».
– О, сæйрагдæр мадæй цæуы. бинонтæй. Ирон æвзаджы фарн саби хъуамæ банкъара йæ бинонты ’рдыгæй. Хæдзары саби ирон ныхас куы нæ хъуса, уæд æй никуы ферох кæндзæн. Ома, бинонтæ ирон æвзагæн куыд аргъ кæной, афтæ йын аргъ кæндзысты кæстæртæ дæр. Хъуамæ нæ рох ма кæна, æвзаг цас фылдæр куса, цас ыл фылдæр дзурой æмæ фыссой, уыйас фидардæр кæй кæны. Мадæлон æвзаг та фидар куы уа, уæд адæм дæр æнгомдæр æмæ æмуддæр вæййынц.
– Æвæццæгæн, фехъуыстаис мæнæ ацы дзырдтæ: адæмы зæрдæ – æвзаг, æвзаджы зæрдæ – дзырд. Раргом сæ кодта зындгонд ирон æвзагиртасæг Абайты Васо «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуат»-ы. Уый афтæ загъта: «Ирон æвзаг у, хъуыдыйы æмæ æнкъарæнты тæккæ лыстæгдæр æмæ уæздандæр фæзилæнтæ равдисынмæ чи арæхсы, ахæм æнæаипп, рæвдз æмæ коммæгæс хотых».Цавæр хатдзæгтæ скæнæн ис ацы ныхæстæй?
– Абайты Васойы ныхæстæ иттæг бæлвырдæй зынынц Хетæгкаты Къостайы «Ирон фæндыр»-ы. Уым цы хъуыдытæ æмæ æнкъарæнтæ снывæзта Къоста, уыдон дунейы стыр адæмты стыр æвзæгтæм дæр нæ комынц тæлмац кæнын. Зонадон чингуытæ ирон æвзагыл фыст бирæ ис. Адæймаг йæхæдæг йæ мадæлон æвзаг нывыл куы нæ фæзоны, уæд йæхи рæстытæ фæкæны. Йæ лæмæгъдзинад – æвзаджы аххос кæны. Цалынмæ нæ мадæлон æвзаг цæра, уæдмæ цæрдзæн нæ райгуырæн бæстæ Ирыстон дæр. Хъуамæ не ’взаг хъахъхъæнæм æмæ йын кад кæнын фæразæм, цæмæй не суинаг фæлтæртæн сæ къухтæм радтын нæ бон бауа ацы хæзнаты хуыздæр.
– Анжелæ, ирон адæммæ ис ахæм куырыхон ныхæстæ: «Цардæн йæ хъæздыгмæ ма бæлл, фæлæ йе ’гъдаумæ». Цы фæцис нæ фыдæлты куырыхондзинад, æфсарм?
– Æгъдау æмæ æфсарм алкæддæр уыдысты нæ рагфыдæлты царды уæлахизхæссæг тыхтæ. Уымæн æмæ æгъдау цы бинонты, цы хъæубæсты, цы мыггаджы, цы паддзахады уа, уым кæстæртæ дæр рæствæндаг кæнынц. Нæ фыдæлтæ нын бæргæ хорз æгъдæуттæ ныууагътой, фæлæ, хъыгагæн, сæ фылдæр рохуаты аззадысты. Фыдæйфыртмæ ирон адæм сæ сæйрагдæр хæстæй иуыл нымадтой сæ рæзгæ фæлтæрыл аудын, хорз зондимæ йæ раст фæндагыл саразын. Архайдтой, цæмæй сæ кæстæртæ хистæртæй уыдаиккой сæрæндæр, лæгдæр æмæ амондджындæр. Фæлæ, æвæццæгæн, æхсæнад куыд ивы, афтæ ивд цæуынц æгъдæуттæ дæр, уыимæ та адæмæн сæ сæры зонд дæр. Æгъдау фыццаджыдæр амоны адæймагæн йæ удыхъæд цавæр у, уый. Æнæккаг, æнæгъдау митæм æмхиц куынæ уай, дæ туджы куынæ уой, уæд сæ алы кары дæр уыдзынæ фæзминаг.
Бауырнæд дæ, саби йæ мадæлон æвзагмæ бæрнон цæстæй куы кæса, уæд никуы ацæудзæн галиу фæндагыл, уымæн æмæ йæ туджы, йæ уæнджы уыдзысты æгъдау æмæ æфсарм, ирондзинадæн та йæ тых у æгæрон.
Куыд зонæм, афтæмæй куырыхондзинад хистæрæй нæу, фæлæ сæрызондæй, адæймагæн йæ хъуыддæгтæй. Ныртæккæ не ’хсæн ис ахæм æрыгон фæлтæр æмæ, зæгъæн ис, бирæ хистæрæй дæр фæзминаг сты. Цæмæй нырыккон цардмæ æркæсæм нæ фыдæлтæ нын цы зонд амыдтой уый цæстæй, уый тыххæй нæ хъæуы кæрæдзийы фарсмæ æрбалæууын, кæрæдзийы бауарзын, ма кæсæм кæрæдзимæ мулчы цæстæй. Уый тыххавй та нæ раздæхын хъæуы нæ мадæлон æвзагмæ, уый уылты та фыдæлты намыс, æфсарм, æгъдау, уæздандзинадмæ. Уæд та ногæй суыдзыстæм ирон адæм, æнустæм цæхæртæ калдзæнис Ирыстон, афтæ куы нæ уа, уæд та сæфтмæ цæуæм.
– Анжелæ, Хетæгкаты Къоста æмæ Абайты Васо сæ цард цы æвзагæн снывонд кодтой, уыцы алæмæтон хъæздыг æмæ рæсугъд æвзагæй, ирондзинадæй, фыдæлты намысæй Ирон лæг кæддæриддæр хъуамæ уа сæрыстыр. Уадз, Зæххы къорийыл алы ирон хæдзарæй дæр хъуыса ирон ныхас, зæла ирон фæндыры цагъд.
– Куыд фæнды куы фæуа, уæддæр мах хъуамæ бахъахъхъæнæм цæстыгагуыйау нæ фыдæлты хæзна – мадæлон æвзаг, уæм сæрыстыр нæ Ирыстонæй, не ’гъдæуттæй, нæ адæмæй.
Ирон æвзаджы хъысмæт аразгæ у не ’ппæтæй дæр, æмæ йыл хъуамæ иумæ зæрдиагæй кусæм. О, Стыр Хуыцау! Фыдрæстæгæй нæ бахиз. Нæ кæстæрты нын раст фæндагыл сараз.
Къудухты Маринæ