Мамсыраты Дæбейы райгуырдыл сæххæст 112 азы
Мамсыраты Хазбийы фырт Дæбе райгуырди 1909 азы, 9 августы Быдыры Дæргъæвсы. Хæдзар уыд æвæрæз. Уыди дзы бирæ сывæллæттæ. Йæ фыд ын йæ райгуырдмæ нæ банхъæлмæ каст, æмæ Дæбе æххæстæй бавзæрста мæгуыр æмæ сидзæры хъысмæт.
1919 азы дæсаздзыд лæппуйы радтой Æрыдоны семинары пансионатмæ. Дыууæ азы фæстæ пансионат æхгæд æрцыд æмæ та Дæбе раздæхт хæдзары куыстытæм. 1924–1926 азты ахуыр кодта сæ хъæуы скъолайы, 1926–1930 азты та – Дзæуджыхъæуы педтехникумы. Уыцы рæстæджы техникум уыд ирон ахуырады артдзæст. Куыста дзы зындгонд ахуыргæнæг Гуыриаты Гагуыдз, уый разамынд лæвæрдта литературон къордæн. Ам Дæбе фæцалх ис сфæлдыстадон куыстыл: фыста æмдзæвгæтæ æмæ радзырдтæ, йæхимæ æркæсын кодта литературон æхсæнад.
1927 азы мыхуыры фæзындысты йæ фыццаг æмдзæвгæтæ, цыппар азы фæстæ та – йе ’мдзæвгæты фыццаг æмбырдгонд «Фыццаг къахдзæфтæ». Фæстæдæр, 1937 азы, мыхуыры рацыд фыссæджы радзырдты æмбырдгонд «Царды къæпхæнтыл». Уый фæстæ кæрæдзийы фæдыл фæзындысты романтæ, пьесæтæ æмæ радзырдтæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты азты Мамсыраты Дæбе ныффыста ахæм зындгонд драмæтæ, куыд «Номылусы цот», «Фæтæг Бæгъатыр», «Бæтæйы фырттæ», «Æфхæрдты Хæсанæ» æмæ драмон поэмæ «Чермен». Фæсхæсты азты ма мыхуыргонд æрцыд æмдзæвгæты æмбырдгонд «Гимн Октябрæн». Фыссæджы сфæлдыстадон царды сæрмагонд бынат ахсынц йæ романтæ «Уæззау операци», «Фæлтæртæ», «Адæм адæм сты» æмæ бирæ æндæртæ. Мамсыраты Дæбейы уацмысты æххæст æмбырдгонд мыхуыры рацыд 1965-1971 азты æхсæз томæй.
Дæбейы сфæлдыстады сæ бынат ссардтой рæзгæ фæлтæрæн фыст уацмыстæ дæр: «Хъæбатыр лæппу», «Хинæйдзаг сæгъ», «Магуса Гæбис», «Бипп-бипп», «Джерихан» æмæ иннæтæ
Мамсыраты Дæбе йæ рæстæджы уыд ирон прозаикты зынгæдæр æмæ номдзыддæр. Уый арф æнкъардта рæстæджы цыд, царды улæфт æмæ цæугæ боны домæнтæ. Иудадзыг уыд литературон цардæн йæ гуылфæнты, куыста бирæ æмæ æнтыстджынæй, йæ уацмыстæ æндæвтой ирон прозæйы рæзтыл.
1930 азы Дæбейы арвыстой Заманхъулмæ скъолайы сæргълæууæгæй. Уыцы-иу рæстæг фæсаууонмæ ахуыр кодта Ростовы пединституты литературон факультеты. 1933 азы та бацыд Ленинграды Истори, философи æмæ литературæйы институтмæ. Бакаст дзы æртæ курсы. Æвæрæз кæй уыд, уымæ гæсгæ ахуырты фæстæ куыста наулæууæны. Рынчынтæ хаста æмæ ныууагъта йæ ахуыр. Æрыздæхт Ирыстонмæ. Уæдæй фæстæмæ æппæт хъарутæ дæр лæвæрдта литературон æмæ æхсæнадон куыстæн. Уыди газет «Рæстдзинад»-ы редактор, журнал «Ногдзау»-ы редактор. Бирæ азты куыста Фысджыты цæдисы сæрдарæй. Уый зæрдиагæй агуырдта курдиаттæ æмæ сыл аудыдта æнувыдæй.
Дæбейы курдиат хъомысджындæр уыдис прозæйы. Уæлдай идейон-эстетикон ахадындзинад ис йæ радзырдтæн. Дæбе зыдта царды быцæутæ. Зыдта адæймаджы удыхъæд быцæуты кæй раргом вæййы, уый дæр. Æмæ агуырдта карз быцæутæ, драмон сюжеттæ. Хъæздыг æрмæг ын лæвæрдта советон истори: мидхæст, колхозон арæзтад, ног æгъдæуттыл тох, Фыдыбæстæйы Стыр хæст. Йæ зæрдæ йын агайдтой царды хъæнтæ, адæймаджы æууæлтæ – эгоизм, козбау, зыд æмæ æндæр ахæмтæ.
Мамсыраты Дæбейы курдиат уыд бирæвæрсыг æмæ рæдау. Ирон фысджытæй уыйбæрц чингуытæ ничи рауагъта. Куыста алы жанрты: поэзи, прозæ, драма. Кодта тæлмац. Фыста очерктæ, критикон уацтæ. Дæбемæ уыд цыдæр фарн æмæ йæ уый хаста царды тæссаг уылæнты сæрты.
Ирон литературæмæ йæ зынгæ бавæрæны тыххæй Мамсыраты Дæбе хорзæхджын æрцыд Ленины орденæй, лæвæрд ын æрцыд Хетæгкаты Костайы номыл преми.
Амардис 21 августы 1966 азы.
Æрмæг мыхуырмæ бацæттæ кодта КЪУДУХТЫ Маринæ