У иу æвзаг дæр а дунейæн фаг,
Фæлæ нæ ивынц мады риу æндæрыл!..
Мæлæн дын нæй, мæ фыдæлтьг æвзаг,
Кæд ма æрбайсæфт хоры нæмыг мæры?!
Хаджеты Таймураз
15-æм майы ирон адæм цытджын æгъдауæй нысан кæнынц нæ мадæлон æвзаджы бон. Уый у, нæ кадджын фыдæлтæ нын цы æвидигæ хæзнатæ ныууагътой, уыдонæй сæ рæсугъддæр, сæ бæркадджындæр. Абоны бонмæ ирон æвзаг рацыд историйы фæндæгтыл бирæ фыдæбæттæ бавзаргæйæ. Уыдон æй мæгуырдæр нæ кодтой, фæлæ хъæздыгдæр. Ирон æвзаг афтæ фæлмæн, рæсугъд, аив æмæ æхцон у, æмæ йæ арфæйаг зæлтæ æндæр адæм куы фехъусынц, уæд сæ зæрдæмæ фæцæуы, йæ уацары сæ бакæны.
1999 азæй фæстæмæ нæ республикæйы 15-æм майы, бæрæг кæнæм Ирон æвзаг æмæ литературæйы бæрæгбон.
Мадæлон æвзаг! Цас хъуыдытæ, цас бæллиццтæ сæвзæрын кæны уый алы адæймагмæ дæр. Ирон æвзаг, ирон фарн. Ирон æвзаг нæ фæхицæн кæнын нæ уадзы, сæрыстыр кæмæй стæм, уыцы историйæ. Нæ ирон фарны ис нæ удыхъæды адæймагдзинад æмæ нæ рæстдзинад. Хъæздыг æмæ æвидигæ у мадæлон æвзаг ирон адæмæн. Мадæлон æвзаджы ахадгæ къæбицæй айдæнау зынынц адæмы æппæт культурæ æд цин, æд маст, къуыхцытæ æмæ æнтыстытимæ. Ныййарæджы номимæ баст у алы адæмон æвзаг дæр. Ирон адæм æй хуымæтæджы йæ номæй нæ рахуыдтой. Уымæй йæ базонæм, æппæты фыццаг уымæй фехъусæм йæ зæлланггæнаг мырты зард. Уый фæрцы сын банкъарæм сæ тых, сæ намыс.
Ацы бæрæгбон æрбангом кæны æппæт Ирыстоны адæмы, цытимæ йыл æмбæлынц нæ Райгуырæн бæстæйы алы къуымы дæр. Махæй алкæмæн дæр уæлдай хатт йæ зæрдыл æрлæууын кæны стыр бæрнондзинад нæ мадæлон æвзаг бахъахъхъæнын æмæ рæзын кæныны хъуыддаджы. Фæзæгъынц, зæгъгæ, не стыр хæзна, нæ ирон æвзаг фæстаг азты йæ рæзты фæндагыл æмбæлы дзæвгар ныхдуртыл, цуды æмæ сафы йæ нысаниуæг. Фæлæ уый бынтон афтæ нæу. Хуымæтæджы, мыййаг, нæ фæзæгъынц, зæгъгæ, наци цæры уæдмæ, цалынмæ цæра мадæлон æвзаг.
Ирон æвзаг махæн не ’ппæтæн дæр у сæйраг æвдисæндар нæ царды. Уыцы нæртон æвзаг махæн æнусты дæргъы дæтты царды тых, уый махæн у номгæнæн, ныфс, фидардзинад.
О,15-æм май сæрмагондæй нæ мадæлон æвзаджы бæрæгбон у, фæлæ махæн афæдзы 365 боны се ’ппæт дæр бæрæгбæттæ сты. Уымæн æмæ мах стæм ирæттæ! Уымæн æмæ цæрæм Ирыстоны! Уымæн æмæ дзурæм иронау! Зæгъæн ис, Ирыстон райдайы ирон æвзагæй.
Æрмæстдæр ирон æвзагыл ис арф бамбарæн Иры хæхты урс ферттывд, æнусон Терчы зарæг, ирон авдæны хуыссæг сабийы адджын фын, дыргъбæлæсты сыбар-сыбур, ног хуымгонд быдырты цин. Ахсджиаг у мадæлон æвзаг. Хъуамæ алы ирон адæймаг дæр зона йæ мадæлон æвзаг.
Ирон æвзаг, нæ фыдæлты хæзна, у тынг рагон æмæ хъæздыг. Æнусæй æнусмæ алы рæтты цæугæйæ ирон адæмæн уыди бирæ алыгъуызон сыхæгтæ. Уымæ гæсгæ не ‘взаг у бирæвæрсыг, къабазджын. Ирон æвзаг у, зæххы къорийыл рагондæр цы фондз æвзаджы ис, уыдонæй иу. Мæнæ куыд зæгъы ирон номдзыд поэт Дзанайты Иван-Нигер мадæлон æвзаджы тыххæй: «Ахуыргонд адæймаг æппæты фыццагдæр йæ мадæлон æвзаг базоны, уый фæстæ та – иннæ адæмты æвзæгтæ».
Ахсджиаг у мадæлон æвзаг, хъуамæ алы ирон адæймаг дæр зона йæ мадæлон æвзаг. Уый афтæ куы нæ уаид, уæд мах абон куыд хъусиккам, æмбариккам ирон адæмы уарзон поэт, нæ сæрхъуызой Хетæгкаты Къостайы уацмыстæ?
Æвæдза, ирон адæм тынг амондджын сты, уымæн æмæ нын ис æмбисонды тырыса – Къоста. Къоста скадджын кодта ирон адæмы ном, сыгъзæрин дамгъæтæй йæ ныффыста Кады тырысайыл.
Махæй алчидæр хорз æмбары, куыд стыр хæзна у ирон æвзаг. Æнæ ирон æвзаг нæй ирондзинад, ирон æгъдау, ирон фарн. Ахæм адæймаг зынтæй ссардæуыдзæн, йе ‘взаг, йæ адæмы истори чи нæ уарзы, цæсты гагуыйау æй чи нæ хъахъхъæны. Алкæмæ дæр нæ равзæрын кæны рæсугъд æнкъарæнтæ, сисы нæ бæрзонд уæлтæмæнадмæ.
Ирон æвзагыл фæлдыстой сæ æнæмæлгæ уацмыстæ адæмон кадæггæнджытæ, фыццаг ирон поэт Мамсыраты Темырболат, ирон литературон æвзаджы бындурæвæрæг Хетæгкаты Къоста, ирон адæмы рухстауджытæ.
Ивгъуыд, ХХ æнусы, ирон æвзаг бахауд уæззау фыдæвзарæнты. Йæ алфавит ын раив-баив кодтой, бар нæ лæвæрдтой иронау фыссын, скъолаты ирон æвзаджы уроктæ æхгæдтой. Фæлæ ирон æвзагæн амæлæн нæй. Мах дарддæр дæр архайдзыстæм ирон æвзаджы кад æмæ ахадындзинад ноджы фæбæрзонддæр кæныныл.
Хъæздыг æмæ рæсугъд у нæ мадæлон æвзаг. Æхцон æмæ æввахс у махæй алкæй зæрдæмæ дæр йæ зæлынад. Фидар æмæ æнæаскъуыйгæ тæгтæй баст у алы ирон адæймаджы удварн æмæ миддунеимæ, сæйраджы та – нæ историимæ.
Хетæгкаты Къоста æмæ Абайты Васо сæ цард цы æвзагæн снывонд кодтой, уыцы алæмæтон хъæздыг æмæ рæсугъд æвзагæй, ирондзинадæй, фыдæлты намысæй Ирон лæг кæддæриддæр хъуамæ уа сæрыстыр. Уадз, Зæххы къорийыл алы ирон хæдзарæй дæр хъуыса ирон ныхас, зæла ирон фæндыры цагъд æмæ алы ирон лæг дæр хъæлдзæгæй кафа ирон кафт.
Мах хъуамæ бахъахъхъæнæм цæстыгагуыйау нæ фыдæлты хæзна-мадæлон æвзаг, уæм сæрыстыр нæ Ирыстонæй, не’гъдæуттæй, нæ адæмæй.
Ирон æвзаджы хъысмæт аразгæ у не’ппæтæй дæр, æмæ йыл хъуамæ иумæ зæрдиагæй кусæм.
Дунейы фарн зæгъæд, æмæ алы ирон дæр куыд уа цæсгомджын ирон фарнæй, алы ирон дæр куыд уа хайджын Къостайы ‘взагæй!
КЪУДУХТЫ Маринæ