Адæймаг. Æвæдза, цас тых, цас хъару ис ацы дзырды. Алкæмæндæр нæ ис цавæрдæр нысан царды. Йæ райгуырдæй фæстæмæ сывæллонæн йæ мад бауарзын кæны йæ райгуырæн зæхх, йæ адæмы. Æмæ уыцы амындимæ райдайы фыццаг къахдзæфтæ кæнын царды фæндагыл. Тынг дæрзæг, гуыргъахъхъ, уæззау æмæ даргъ у уыцы фæндаг. Æмæ алкæйы хæс дæр у раст, æнæфæцудгæйæ, йæ сомбоныл хъуыдыгæнгæйæ, йæхицæн йæ адæмы ‘хсæн рæсугъд, хорз ном скæнын, йæ фæстæ ныууадзын хорз хъуыддæгтæ æмæ фарны фæд. Ацы æууæлтæ æххæст кæнымæ йæ чысылæй фæстæмæ чи тырны, уыдонмæ хауы Хуссар Ирыстоны поэт-тæлмацгæнæг, журналист Плиты Инал.
Уæвгæ, ацы мыггагæй æрмæст Иналæн нæй сфæлдыстадон æнтыстытæ, фæлæ ма ирон литературæйы къæбицмæ дзаджджын хуынтæ чи бахаста, уыдон сты: Плиты Грис, Хадо, Феликс æмæ Агуыбе-ревлюционер (хъыгагæн ын йæ кой ничиуал скæны, фæмард 1974 азы).
Фæлтæр фæлтæры ивы, дарддæрæй дарддæр кæнынц Фыдыбæстæйы хæсты цаутæ, фæлæ мах хъуамæ ма бауадзæм рох кæнын, нæ фыдæлтæ Германы фашистты ныхмæ хæсты цы сгухтдзинæдтæ равдыстой, уый. Хъуамæ нæ зæрдыл дарæм, Фыдыбæстæйы цыты ном чи айхъуысын кодта уыдоны. Нæ фыдæлты быхсондзинад æмæ хъæбатырдзинад мах хъуамæ ныууадзæм кæстæр фæлтæрæн фæзминагæн. Ацы бæрнондзинад æмбаргæйæ, Плиты Иналæн йæ сæйраг литературон бынтæ баст сты ацы темæимæ. Ратæлмац кодта – О. Газмановы «Офицеры»; Р. Гамзатовы «Журавли»; марш «Прощание славянки»; М. Ясеняйы «Майский вальс»; «Эх, дороги…»; Геннадий Козловскийы ныхæстæ «Æрвгъуыз æнусондзинад» æмæ сæ чи фæуыдзæн нымад. Адæмы размæ сæ зарæджы хуызы чи рахаста, уый та у нæ иумæйаг Ирыстоны уарзондæр зарæггæнджытæй иу, нæ республикæйы адæмон артист, Хуссар Ирыстоны сгуыхт артист, йæ хъæлæс алæмæты зæлтæй дзаг кæмæн у, уыцы Дауыраты Эдуард.
Эдуард йæхæдæг куыд зæгъы, «афтæмæй Плиты Иналы тæлмацтæ сты хумæтæг æвзагæй фыст, фæлæ арф бахъарынц, чи сæ бакæсы, уыдоны зæрдæтæм. Тынг зæрдиагæй, стæй бæрнон ахастимæ бацæуын йæ алы уацмысмæ дæр. Зоны дзырдимæ кусын, уæлдай æхсызгондæр мын у, мадæлон æвзаджы сусæгдзинæдтæ афтæ хорз кæй зоны. Мæнмæ гæсгæ, хъуамæ алы ирон адæймаг дæр йæ хæсыл нымайа, мадæлон æвзаджы уавæр хуыздæр кæнын æмæ йын йæ хъомыс тыхджындæр кæнын. Плийы-фырт та тырны уымæ, æмæ мæ уырны, ирон литературæйæн нырма стыр хæрзты кæй бацæудзæн, уый. Бирæ зарæггæнджытæн кæй суыдзæн сæ уарзон автор. Уый у, æцæг ирон лæг, зæгъгæ, кæмæй фæзæгъынц, ахæм адæймаг. Адæмæн йæ курдиаты фæрцы лæггад кæны зæрдæбынæй æмæ йын бантысæд!»
О, Грисы æмвæзадмæ ничи ма схызт тæлмац кæныны хъуыддаджы. Фæлæ Плиты Иналы уацмыстæ ирон чиныгкæсæджы ныридæгæн æппарынц дисы. Фидарæй зæгъæн ис, ахсджиаг кæй уыдзысты ирон литературæ æмæ поэзи уарзджытæн, хуымæтæг адæм æмæ рæзгæ фæлтæрæн сæ аивдзинад æмæ тыхы фæрцы.
Плиты Инал райгуырд Цхинвалы. Сывæллæтты цæхæрадонмæ куы цыд, уæд, зæгъæн ис, уым ын йæ хъомылгæнджытæ кæй бауарзын кодтой мадæлон æвзаг. Сабитæн кастысты æмдзæвгæтæ, аргъæуттæ, радзырдтæ. Бынæттон 5-æм астæуккаг скъола каст куы фæцис, уæд бацыд Хуссар Ирыстоны паддзахадон педагогон институтмæ – ирон æвзаг æмæ литературæ, уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы факультетмæ. 1994 азы йæ каст фæцис сырх дипломимæ.
Чысылæй фæстæмæ йæ хæдзарæй хъуыст куыд уырыссаг, афтæ ирон ныхас дæр, уымæн æмæ йæ ныййарджытæ уыдысты уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнджытæ. Скъолайы ахуыры рæстæджы ирон æвзаг æмæ литературæйы сахаттæ хæрз цъус кæй уыдысты, уымæ гæсгæ йæ бахъуыд йæхиуыл фылдæр кусын, хæдзары каст бирæ чингуытæ йæ мадæлон æвзагыл, уымæн æмæ, дзургæ æвзаг тынг хицæн кæны литературонæй.
– 1994 азы, сæрды, хъæутæм ацыдтæн. Иу бон хъæдмæ мæхи раирхæфстон, кæрдæгыл мæхи æруагътон, приемник баиу кодтон æмæ дзы райхъуыст диссаджы рæсугъд зарæг – «Майский вальс». Зарыдис æй Ярослав Евдокимов. Мæ зæрдæмæ афтæ фæцыд, уæлдайдæр та æрдзы хъæбысы, æмæ мын уæд уыд тынг хъыг, ирон адæммæ ахæм хъæлдзæг зарджытæ кæй нæ ис, уый. Батæхуды кодтон, зæгъын æй исчи куы ратæлмац кæнид ирон æвзагмæ. Хъуыды дæр ыл никуы акодтаин æмæ йæ дæс азы фæстæ мæхæдæг раивдзынæн. Фæлæ, хатт бæллиц æцæгдзинад кæй свæййы, уый нæ ма хъуамæ рох кæна.
Стыр хъыгагæн, уыцы дæс азы уыдис дзæвгар фыдæвзарæнтæ: хæстытæ, зæххæнкъуыстытæ, донивылд æмæ стыр фыдæбæттæ. Ноджы диссагдæр та уый у, æмæ уыцы зарæджы цы Венæйы цæрджыты циныл цæуы дзырд, уыцы æнкъарæнтæ кæй банкъардзынæн мæхиуыл. 8-æм августы, 2008 азы Гуырдзыстоны æххæстмасштабон æрбабырсты фæстиуæгæн Цхинвал куы ныддæрæн, æмæ 10-æм августы райсомæй, Уæрæсейы сæрибаргæнæг æфсæддонты куы фæдтон, уæд æваст мæ зæрдыл æрбалæууыд ацы зарæг, мæхи банкъардтон, цыма Цхинвалы дæр дæн 2008 азы æмæ Европæйы ссæрибаргонд горæттæй иуы – 1945 азы, – мысы æнкъардæй Плийы-фырт.
Фæлæ цард цæуы æмæ фарн хæссы. Хæстон зарджыты йедтæмæ ма Плийы-фырт ратæлмац кодта – Райгуырæн бæстæимæ, ‘взонджы бонтимæ, рæсугъд æрдзимæ, уарзондзинадимæ баст чи у, уыцы æмдзæвгæтæ. Уыдон сты уырыссаг поэзийы «Æвзист æнусæй»: Н. Гумилевы, А. Блокы, А. Ахматовайы, Б. Пастернакы, С. Есенины æмæ æндæртæ; æмæ канд адон нæ, суанг ма фæсарæйнаг поэттæм дæр авнæлдтæ.
Цæугæдон алы дуры цæфæн куыд сыгъдæг кæны, æвзаг дæр афтæ у: цал раны йыл нывæндынц сæ хъуыдытæ, уал дзыхы калы дидинæг. Фæлæ Нобелы номыл премийы лауреат Иосиф Бродскийы ныхас дæр нæу аппаринаг, зæгъгæ, æвзагыл цас адæм дзурой, уымæй баргæ нæу йæ миназты фæстейæйы цæрæнбон, фæлæ йыл иу хорз æмдзæвгæ куы ныффыстæуа, уæд ын уый бирæ фылдæр адарддæр кæндзæнис йæ цардбонтæ. Уæдæ, ацы хъуыдыйæ скæнæн ис ахæм хатдзæг: Плиты Инал нæ мадæлон æвзаджы цæрæн бонтæ кæны фылдæр. Арфæйаг фæд уадзгæйæ цæуы зæххыл æмæ йын нæ зæрдæ зæгъы – æнтыстыты фæндагыл уæлахизтæм куыд цæуа!
Расул ГАМЗАТОВ
ЗЫРНÆДЖЫТÆ
Мæнмæ фæкæсы хатт, æмæ хæстонтæ,
Рæстаг тохæй куы не ‘рыздæхынц, уæд,
Нæ сау зæхмæ нæ ацæуынц бынтондæр –
Цъæх-цъæхид арвы байсæфы сæ фæд.
Нырыонг уыдон уыцы раг замантæй
Тæхынц æмæ нæм дзурынц арвæй, дард, –
Уæдæ цæмæн, æрвон тыгъдадмæ скастæй
Нæ зæрдæ свæййы мадзура, æнкъард?
Тæхынц, тæхынц уæлæрвты уыдон, мигъты
Тæхынц фæлладæй, хур дæр къул кæны,
Зыны мæм се ‘хсæн иу бынат афтидæй, –
Æвæццæгæн, æнхъæлмæ мæм кæсы.
Æрцæудзæн бон – раст уариау сæ цурты,
Тæхдзынæн æз изæрмилты хæрдмæ,
Мæ цардыл мæт нæ кæндзынæн æз мур дæр,
Сымахмæ арвæй маргъы хъæр кæнгæ.
Фæкæсы-иу мæм хатт, æмæ хæстонтæ,
Рæстаг тохæй куы не ‘рыздæхынц, уæд,
Нæ сау зæхмæ нæ ацæуынц бынтондæр –
Цъæх-цъæхид арвы байсæфы сæ фæд.
Н. ГУМИЛЕВ
ПОЭТ
Æз дыргъдонæй хъуыстон, сылгоймаг куыд зарыд,
Мæнæн та уыд мæймæ мæ каст.
Хъуыды дæр нæ кодтон æз, чи зарыд, ууыл,
Æз бауарзтон æврæгъты мæй.
Зæдæнвиц рæсугъдæн æцæгæлон нал дæн,
Йæ бакаст ын хатын æз дæр.
Æййафы мæ бæлæсты къабæзты ‘хсæнты
Нæ мæ ‘мбæхсынц уымæй бынтон.
Сылгоймаг кæмæй ферох, уыцы поэтты
Цæстыты мæй, райгæ, кæсы,
Раст фурдтæ ‘мæ денджызты номдзыд поэттæ —
Кæфхъуындарты ‘рттиваг хæрвты.
ЭНЦО ФУСКО
ЗÆГЪУТ-МА, ЧЫЗДЖЫТÆ
Зæгъут-ма, чызджытæ, уæ хорз хæларæн,
Мæ фын кæй фæлыгъд дард, мæ цард кæй сафтид.
Æдзух йæ фæлгонц мæ рыст зæрдыл кæй дарын,
Рæсугъддæр уымæй нæй зæххыл, йæ уарзтмæ йын бæллын.
Фæндыд мæхи дæр æргом зæгъын мæ уарзтыл,
Фæлæ мæ бон нæ баци, ‘васт бандзыг и мæ æвзаг.
Уæлмонц æнкъарæн йæ уацары мæн систа,
Йæ цæстыты фæлмæн бакаст – мæ иунæг хос мæнæн.
Йæхимæ ‘лвасы ‘ндон рæхысæй тынгдæр,
Бæллын йæ уарзтмæ, ме ‘нкъарæнтæ ‘мбæхсын.
Зæгъин ын хъавгæ: «Æнæхъуаджы æмбæхсыс ды,
Уæлмонц æрвон æнкъарæнæй дæ зæрдæ ‘ххæст кæй у!»
Зæгъут ын ноджы, кæй у сырхуадул уарди,
Кæй у рæсугъддæр хурæй, мæ зæд, æрттивгæ стъалы.
Дæ гамхуд аппар, зæгъ мын, ды дæр кæй судзыс
Уæларвон уарзты пиллонæй, кæй уарзыс мæн ды дæр!
Фæндыд мæхи дæр æргом зæгъын мæ уарзтыл,
Фæлæ мæ бон нæ баци, ‘васт бандзыг и мæ æвзаг.
Уæлмонц æнкъарæн йæ уацары мæн систа,
Йæ цæстыты фæлмæн бакаст – мæ иунæг хос мæнæн.
Италиаг æвзаджы неополитанаг диалектæй дæлрæнхъонимæ раивта Плиты Инал.
КЪУДУХТЫ Маринæ