Курдиатджын фыссæг æмæ фыццаг ирон сылгоймаг-поэтессæ Хостыхъоты Зинæйы райгуырдыл æххæст кæны 85 азы
Фыссæгæн дæр æмæ поэтæн дæр курдиат æрдзæй лæвæрд куы нæ уа, уæд йæ фыдæбæттæ цыфæнды рæсугъд куы уой, фæлæ йын сæ апп куы нæ уа, уæд сæ æппындæр ницы пайда ис, нæдæр йæхицæн, нæдæр адæмæн, нæдæр литературæйы рæзтæн.
Уыдзысты хуымæтæг, кæрæдзийыл рæсугъд амад рæнхъыты къорд. Фæлæ дæ иугæр æрдз курдиатæй куы фæхайджын кæна, йæ мидбылты дæм фæлмæн куы бахуда, уæд йæ зон, уый хуымæтæджы фæзынд кæй нæ у. Уый дæ, æвæццæгæн, Хуыцау рантысын кодта цавæрдæр зæххон нысан сæххæст кæныны тыххæй. Æмæ уæлдай нæу, Адæмон поэты кæнæ фыссæджы ном дын лæвæрд ис, æви нæй. Дунейыл хъуыстгонд кавказаг поэт Расул Гамзатов кæддæр афтæ загъта: «Разве бывают поэты не народные!» Æмæ уый æцæгдæр афтæ у, фыссæн сис йæ къухмæ чи райсы, уымæн йе ‘сфæлдыстадон уацмыстæ арæзт вæййынц æхсæнадмæ, адæммæ. Æмæ кæд аивадон æгъдауæй бынтон хорз нæ вæййынц, уæддæр сын разыны сæхи кæсджытæ, йæ зæрдæйы сын бынат чи скæны, ахæмтæ.
Иугæр хорз куы басгуыхай, уæд та æнусты баззайдзысты адæмты зæрдæты. Сæ авторы ном та сыгъзæрин дамгъæтæй фыст æрцæудзæнис, зæгъæм, Хетæгкаты Къоста, Гамзат Цадасайы, Расул Гамзатов, Хъайсын Кулиев æмæ ма бирæ æндæр поэттæ æмæ фысджыты æмрæнхъ. Фæлæ уый тыххæй иу æмæ дыууæ боны нæ хъæуы фыдæбон кæнын. Хъæуы хиуыл кусын цæрæнбонты дæр. Хъуамæ дæ уд æмæ дæ цард снывонд кæнай адæмæн. Сæ цины дæр æмæ сæ хъыджы дæр уай сæ фарсмæ. Дæ уынд сын уа æхцон, дæ дзырд – зæды дзырд. Æрмæст ацы миниуджытæм тырнын хъæуы…
Йæ райгуырæн зæхх мадау зынаргъ кæмæн у, йæ мадæлон æвзаджы зæлтæ зæрдæйы арфæй кæмæн цæуынц æмæ адæмы зæрдæтæ сыгъзæрин дæгъæлтæй чи гом кæны, уыцы кадджын сылгоймæгтæй иу уыд рӕсугъд, хæдзонд адæймаг, курдиатджын фыссæг æмæ поэт Хостыхъоты Зинæ. Уый æрлæууыд Иры кадджын чызджыты æмрæнхъ, дарддæр хæццæ кодта Кочысаты Розæйы, Хуыбецты Райяйы сфæлдыстадон фæндаг æмæ дзы йæхицæн зынгæ бынат скодта, Æрфæны фæдау бæрæг дары йæ ауæдз. Зинæйы поэзийы сæйраг темæтæ сты: уарзондзинад, æрдзы рæсугъддзинад, поэт æмæ поэзи, хæсты темæ, æгъдау æмæ æфсарм, мадæлон æвзаг.
Дугæн йæ фæлдыст афтæ у æмæ дзы кæддæрты фæзыны курдиæттæ. Афтæ у æрдзы хъуыддаг дæр. Алы бæлас æмхуызон дидинæг не ʼфтауы. Хъазиты Мелитон æй раст банысан кодта, зæгъгæ, Хостыхъоты Зинæйæн дунескæнæг Хуыцау æрмæст поэты курдиат нæ радта, фæлæ ма йын ахæм хъару дæр æмæ ахæм фарн дæр радта, æмæ уыцы поэты уаргъ чи у, уый йæ мæлæн боны онг рæсугъдæй æмæ æмхуызон уæзæй фæхаста йе уæхсчытыл. Æмæ уымæн баззад махæн абон иууыл курдиатджындæрæй. Зинæйæн ма уыдис уыцы уды фарн дæр æмæ Ирыстоны æрмæст поэзи нæ фæлдыста, фæлæ уыцы поэзийæн чи лæггад кодта, уыдоны кæрæдзимæ дæр баста. Уымæн дæр стыр нысаниуæг ис.
Уымæн йæ цард адæмы сæраппонд. Зинæ у фыццаг ирон поэтессæ. Цымыдисаг у иу хабар: Ирыстоны периодикон мыхуыры арæх фæзыны æвзонг чызджыты зæрдæмæдзæугæ æмдзæвгæтæ, ныфс сæ бавæрæн вæййы, фæлæ, хъыгагæн, дарддæр сæ кой нал райхъуысы, царды уылæнты аныгъуылынц. Чи зоны та сæ поэзи зын фæзилæнтæ фæтæрсын кæнынц, сæ къухмæ нал райсынц уыцы стыр хæстæ. Зинæ зындзинадæй никуы тарсти. Уый йæ фыссæн сис атылдта сыгъзæрин доны æмæ уыцы сыгъзæрин сисæй булæмæргъау фæзарыди суанг йæ царды фæстаг бонмæ.
Зинæйы сфæлдыстад у бирæвæрсыг. Фæлæ йын уæддæр фæдихгæнæн ис ахæм къордтыл: граждайнаг лирикæ; патриотон лирикæ; уарзондзинады лирикæ.
Цас æхцондзинад æмæ цин æрхаста Хостыхъоты Зинæйы сфæлдыстад поэзизонджытæн, йæ бирæ зонгæтæн æмæ чиныгкæсджытæн. Ног азы къæсæрыл фæзынд дунейы рухсмæ,1937 азы æмæ йыл йæ бон рухс дæр батар, Ног азы къæсæрыл,1995 азы.
Зинæ райгуырд Ирыстоны рæсугъддæр хъæутæй иу – Хъæдгæроны 1937 азы 31-æм декабры. Йæ фыд Ахмæт уыдис зондджын, хиуылхæцгæ куырыхон адæймаг, æрхъæцмæ нæ хæцыд йæ чысыл сабийыл. Чысыл чызг ахуыр кæнынмæ бацыд сæхи хъæуы скъоламæ, уарзта чингуытæ кæсын æмæ æвдæм-æстæм кълæсты йæ хъус тынгдæр дарын райдыдта аивадон литературæмæ, архайдта æмдзæвгæтæ фыссыныл дæp.1955 азы каст фæцис астæуккаг скъола.
Йæ фыццаг æмдзæвгæ рухс федта, скъолайы ма куы ахуыр кодта, уæд – 1954 азы. Уæд ын ноджы фæадджындæр поэзи. Зæрдæргъæвд чызджы бæллиц фæхатыдысты йæ ахуыргæнджытæ æмæ бацархайдтой, цæмæй Зинæ дарддæр ахæццæ кæна йæ ахуыр Мæскуыйы Горькийы номыл фысджыты институты. Радта фæлварæнтæ æмæ ссис фысджыты институты студент. Уым райхæлд йе ʼцæг курдиат. Уым сбæрæг, æвзонг чызгæн поэзи кæй суыдзæнис йæ цæрæнбонты цин æмæ хъизæмар. Фæстæдæр, йе ʼмдзæвгæтæ периодикон мыхуыры арæхæй-арæхдæр зынын куы райдыдтой, уæд фæлтæрд литератортæ дзырдтой, зæгъгæ, чызгмæ æнхъæлмæ кæсы стыр поэты хъысмæт.
Зинæ Мæскуыйæ куы сыздæхт, уæд куыста газет «Рæстдзинад»-ы редакцийы (1962–1963 азты), журнал «Фидиуæджы» поэзийы хайады сæргълæууæгæй (1963–1972 азты), стæй та – Цæгат Ирыстоны телеуынынады студийы редакторæй, фæстæдæр – журнал «Мах дуджы» редакцийы литературон кусæгæй суанг йæ царды фæстаг бонты онг.
Цымыдисаг уый у, æмæ Зинæ, Мæскуыйы ахуыргæнгæйæ, йæ фыццаг чиныг «Заря в моем окне» рауагъта Мæскуыйы уырыссаг æвзагыл 1962 азы Мæскуыйы рауагъдад «Молодая гвардия»-йы. Уæд алыг кодта, ирон поэзи кæй у йæ удлæууæн æмæ йæ царды æндæр фæндæгтæ кæй никуыуал агурдзӕни.
Ирон æвзагыл йæ чиныг «Сæууон æртæх»-ы (Цхинвал,1967) разныхасы кæсæм: «Поэтессæйы сфæлдыстады сæйраг у уарзты темæ: аивадон амæлттæй æвдисы уарзты æнкъарæнтæ, адæймаджы моралон удыхъæд, зæронд, фауинаг æмæ ног, фæзминаг æгъдæуттæ. Ирон курдиатджын поэтессæ йе ʼмдзæвгæты зарыди хæлардзинадыл, куыстыл, райгуырæн Ирыстоныл. Йæ уацмысты æргом кодта æвзонг фæлтæры фæндтæ æмæ бæллицтæ».
Зинæ йе сфæлдыстады æргомæй, тыхджынæй, алывæрсыг, стæй – æппæтхъомæй дзырдта кæддæриддæр. Йæ уыцы рухс æнкъарæн хызт иу чиныгæй иннæмæ. Хæрз æрыгон чызгæй бахаста Хостыхъоты Зинæ йæ фыццаг лæвар ирон поэзийы къæбицмæ. Рæсугъд, сыгъдæгзæрдæ, кæддæриддæр æххуысмæ цæттæ – ахæмæй йæ базыдтой адæм. Зинæйæн суанг йæ фыццаг уацмысты сбæлвырд сты йæ сомбоны сфæлдыстады сæйраг темæтæ – фыдыуæзæг, рæстдзинад, уарзондзинад.
Йæхæдæг уыцы æнкъарæнтæн уыд табуйаг. Уымæн æмæ раджы бамбæрста, уыдон царды сæйраг æнцæйттæ кæй сты, уый. Фæлæ йын йæ гакъон-макъон фæндæгтыл куы ауад, уæд йæхиуыл бавзæрста фыдыбæстæйы сæраппонд, рæстдзинад æмæ уарзондзинадыл дзы тох кæнын кæй хъæуы, æмæ уыдоны сæрыл дзургæйæ цардимæ быцæуы йæхи састы бынаты никуы банкъардта.
Зинæйæн мыхуыры рацыд бирæ уацмысты æмбырдгæндтæ: «Æрвгъуыз сагъæстæ» (1971), «Уарзондзинады монолог» (1975), «Песнь водопада» (1981), «Æмæ цагъта дзæнгæрджытæ уалдзæг» (1981), «Уыцы чызджы писмотæ» (1984), «Мои афганские встречи» (1988), «Сæуæхсиды зæлтæ» (1988), «Æрвнæрыны размæ» (1994). Йæ адзалы хæдфæстæ 1998 азы рауагъдад «Ир»-ы рухс федта йæ равзаргæ æмдзæвгæты æмбырдгонд «Табуйаг». Æмæ дзы алкæцыйы дæр ирдæй зыны, Зинæ йæ райгуырæнæй стыр дунемæ цы уарзт рахаста, уый йын табуйаг кæй уыдис æмæ йыл фæстæг уысмы онг йæ зæрдæ кæй никуы сивта.
Æцæг ирон сылгоймаг фыдæлтæй нырмæ йæ уаг, йе ʼгъдау, йæ намысæй адæмæн аргъæутты диссаг уыдис. Йæ зæрдæйы уарзт æппынæдзух йæ адæмыл уæрста, уыдон цæрайæ цард æмæ цæры. Цард ын æнæ уыдон ад никуы кодта.
Зинæ уыд, йæхи загъдау, ирон хъарæггæнæг устытæй XX æнусы йæ хъарæг кадæгмæ тынгдæр кæмæн рахызт, уыдонæй. Нывæзта йæ кадæг цардыл, уарзондзинадыл, фылдæр та, ныййарæджы ад ын чи кодта, сæрыстыр кæмæй уыд, уыцы Ирыстоныл, йæ раттæг ирон адæмыл.
Раст цыма алы ирон зæрдæ дæр йæ зæрдæимæ мæтæй баст уыд, афтæ æнкъардта ирон адæмы. Раст сæ рыстыл, сывæллонау цин кодта сæ циныл. Гуырдзиаг лæгмартæ Хуссар Ирыл судзгæ нæмгуытæй арты зæй куы рауагътой, æмæ нæ лæппутæ лæгæвзæрстæй цагъды куы кодтой, уæд цы зынтæ æвзæрста йæ фæлмæн æнкъарæг зæрдæ!.. Цъиуджын каркау йæхицæн бынат нал ардта. Фæдисхъæр кодта æппæт бæстæйыл. Кæддæриддæр æххуысмæ цæттæ, растдзинад дзурæг. Йе ʼнæнцой зæрдæ-иу æй аппæрста зындæр кæм уыд, уырдæм. Суанг ма Афганистаны дæр балæууыд.
Ехх, цард, куыд адджын æмæ базырджын дæ, афтæмæй куыд мæнгард æмæ вазыгджын. Адæймаг дæ хъæбысмæ бахизгæйæ, цас рæсугъд хъуыдытæ фæнывæнды, йæ амондджын сомбоныл хъуыдыгæнгæйæ, зæххыл бумбулиты уæз дæр нал фæкæны, йæхи сисы арвмæ æмæ бавналы æврæгътæм.
1995 азы мыхуыры рацыд йæ фæстаг чиныг, æмдзæвгæты æмбырдгонд. Декабры кæрæтты йæ хæдзары цины фынг сарæзта, йæ номыл гаджидæуттæ цагътой йæ хæлæрттæ, цæстуарзон арфæтæ йын кодтой. Фæлæ Зинæ нæ бафсæст йæ чиныджы цинæй – йæ зæрдæ бавзæр, æнæнхъæлæджы ахицæн ис йæ адæмæй, йæ бинонтæй.
Æнæ аипп дуне нæй. Хурыл дæр ма къæм абады, фæзæгъынц, фæлæ мæн уырны иу хъуыддаг: цалынмæ зæххыл ирон дзырд уа, цалынмæ арвы бын змæлæг уа, уæдмæ Хостыхъоты Зинæйы ном дæр агурæг уыдзæн. Уыйбæрц хъару разынæд нæ адæммæ, Зинæйы рухс ном куыд никуы ферох кæнæм.
ФАРС БАЦÆТТÆ КОДТА КЪУДУХТЫ МАРИНÆ