Ацы аз 10-æм сентябры зынгæ ирон поэт, прозаик æмæ æцæг патриот Гуыцмæзты Алешы райгуырдыл сæххæст уыдаид 71 азы
Гуыцмæзты Алексийы фырт Алеш райгуырд Ирыстоны хуссар хайы, Цхинвалы районы Гуыцмæзты хъæуы. Астæуккаг скъола æнтыстджынæй каст фæцис 1968 азы. Уæд йæ аивадон уацмыстæ дæр зынын райдыдтой мыхуыры фæрæзты. Алеш фыццагдæр фыссын райдыдта æмдзæвгæтæ æмæ йын мыхуыры рацыдысты газет «Советон Ирыстон»-ы.
Скъолайы фæстæ кæд нæ бахаудта Хуссар Ирыстоны педагогон институтмæ, уæддæр фæстæмæ йæ уарзон хъæумæ нал сыздæхт. Æрцард Цхинвалы, æмæ цæмæй йæхи фæдардтаид, уый тыххæй куыста заводы. Фидæны фыссæгæн æрæнцой нæ уыд, æппынæдзух йæ хъусдард здæхта сфæлдыстадон куыстмæ. Йæ бæллиц уыдис йæ ахуыр адарддæр кæнын æмæ 1972 азы ахуыр кæнынмæ бацыд Мæскуыйы Горькийы номыл литературон институтмæ.
Гуыцмæзы-фырт куыста облæсты культурæйы хайады методистæй. Уый фæстæ нысан æрцыд журнал «Фидиуæг»-ы прозæйы хайады редакторæй. Фæстæдæр æй снысан кодтой журналы бæрнон нымæрдарæй æмæ дзы фæкуыста йæ амæлæты бонтæм – 1992 азмæ. Гуыцмæзты Алеш уыдис курдиатджын фыссæг. «Уыдис» уымæн зæгъын, æмæ Алеш фæмард знаджы къухæй 1991 азы, гуырдзиаг экстремисттæ куы æрбабырстой Ирыстонмæ, уæд.
Алеш фыста: «Æз мæ риуы æмбæрц уæддæр бахъахъхъæндзынæн Ирыстоны зæххæй». Æмæ æцæгдæр, йæ цард радта йæ Райгуырæн бæстæйы сæрвæлтау.
Мæнæ йыл цы рæнхъытæ ныффыста Хостыхъоты Зинæ:
Поэт йæ дзыллæйы цæрайæн
Фæцыд нæмыгдзæфæй мæрдтæм,
Ир, де знаг йе ’нгуылдзтыл нымайæд
Дæуау йæ хæстифтонг фыртты!
Ос-Бæгъатыр фыртты сахъдæр,
Бустæ, уайдзæфтæ нæ зыдтай, –
«Мемæ цомут» дæр нæ загътай,
Афтæмæй хæстмæ фæцыдтæ.
Зæрдæ судзгæ маст æууилы, –
Мах дæуау нæ зыдтам уарзын,
Ды цы ныфс хастай дæ риуы,
Уый нæ цауд удты нæ разынд…
Махмæ ’мгары намыс бастъæлд
Ацы стырзæрдæ фыдцарды, –
Иу нæ не ’рлæууыд дæ фарсмæ
Æмæ ныр кæуæм дæ мардыл.
Рухс ирон дзырды мæлæтыл
Хауы н’ арвы риу фæрчытæ,
Калынц сау цæссыг дæ цæфтыл
Иры сау хъарæггæнджытæ.
Ехх, дæ бон бакæла, уастæн,
Хæсты кæд хæцæн нæй иуæй!
Ау, куы йæ зыдтай, Ирыстон
Цъус уæрæхдæр у дæ риуæй.
Алеш кæд цыбыр рæстæг ацард, уæддæр ын бирæ бантыст саразын. Йæ уацмысты уый æвдисы ирон адæмы хъæууон цард, сæ уазæгуарзондзинад, рæдаузæрдæ æмæ иугъæдондзинад.
Уый æххæстæй 41 азы дæр нæ фæцард, фæлæ йæ фæстæ ныууагъта, ирон дзырдаивад кæмæй фæхъæздыгдæр, ахæм диссаджы сфæлдыстадон бынтæ. Алеш цы уацмыстæ ныффыста, уыдон кæд тынг бирæ не сты, уæддæр чиныгкæсæг рахаты арфхъуыдыгæнæг фыссæджы аив дзырд æмæ сын банкъары сæ фарн. Фыссæджы сисы бынæй рацыдысты ахæм уацмыстæ: «Æхсæвидар», «Урс фынтæ», «Дæ уды фарн», «Чиби йæ хъуг куыд уæй кодта», «Царды зыд», «Рохсанæ», «Уызынæджы чызг Уырызæ» æмæ æндæртæ
Алешы фæндыд, цæмæй ирон дзырд кæддæриддæр уа нæргæ æмæ дунейы цæсты зындаид рæсугъд æмæ фæрнджынæй.
Алешы чи зыдта, уыдонæй зыдтой куыд хорз, хæларзæрдæ, рæстылдзурæг æмæ патриот адæймаг, афтæ. Гуырдзиаг-ирон конфликты рæстæджы дæр йæхи никуы бааууон кодта æмæ цардбæллонæй фæхъуыд а дунейæ. Афтæ Ирыстон фесæфта ирон литературæйы ирддæр стъалытæй сæ иу – Гуыцмæзты Алешы.
«Алеш… Ирон фыссæг… Ирыстоны хæстон… Цыбыр уыд дæ цардвæндаг – æрмæстдæр дыууиссæдз азы… Дæ уарзон адæмæн дæхи бауарзын кæн фыссæгæй, стæй уæд Райгуырæны сæрвæлтау дæ уд нывондæн æрхæсс хæстонау…»
Ацы рæнхъытæ ирон литературæйы пехуымпар, зынгхуыст фыссæг Гуыцмæзты Алешы чиныг «Азарут иронау, лæппутæ»-йы разныхасæй ист сты.
Ног æмæ ног раздæхæм Алешы коймæ. Алы æфсæнттæй. Уымæн æмæ нын йе сфæлдыстадыл дзурын æхсызгон у, йæ уацмыстæй йын адæймаджы цæст æмæ уд не ’фсæдынц. Йæхи уындæй та йын бынтон нæ бафсæстыстæм, ацыд æнæрæстæджы, йæ мæрдæй сидзæр баззад ирон литературæ. Куыд дзырдта, афтæ йæ риуы æмбæрц бахъахъхъæдта йæ зæхх.
Æвæдза, иу ссæдз азы ма нын уæддæр куы рацардаид Гуыцмæзты Алеш, уæд ма цас литературон бынтæ скодтаид. Сбуц нæ кодта йе ’нæмæлгæ уацмыстæй æмæ нæ фæуагъта. Æрмæст «Дæ уды фарн» æмæ «Урс фынтæ» куы ныффыстаид, уæддæр ирон литературæйы баззадаид классикæй. Адон кæсгæйæ, адæймаг дисы бацæуы. Ахæм арф хъуыдытæ кæцæй цыдысты, нырма азтæ бирæ кæуыл нæ рацыд, уыцы фыссæджы сæрмæ. Уый стыр курдиат у.
«О, Алеш… Алеш… Ды нæ ныфс уыдтæ, нæ номы кæстæр. Ды хъуамæ басгуыхтаис нæ литературæйы фарнæн, уыдаис нæ цæугæ мæсыг, нæ лæугæ хох… Фæлæ абон Чъребайы 5-æм скъолайы кæрты дæ тохвæллад æмгæртты астæу сыстад дæ лæугæ цырт…
Ирон дзырды фарн макуы рафтæд, дæ туг цы зæххыл ныккалд, уым. О, Алеш…»
Чи дæ диссаг уый нæу, адæмæн цы фæдæ, уый у диссаг. Адæймаджы цард барын хъæуы йæ хорз хъуыддæгтæй, йæ кадæй, йæ номæй.
«Нæ нæ хъæуы æнусон цард, ратт нын æнусон кад…» – куырдтой Нарт Хуыцауæй». Æнусон кады аккаг сси Ирыстоны ахсджиагдæр хъæбултæй иу – курдиатджын фыссæг Гуыцмæзты Алеш дæр, кæцы цыппораздзыдæй йæ сæр нывондæн æрхаста йæ гыццыл Райгуырæн Ирыстоны сæрвæлтау…
======================================
================================
Абон дæр Алешы уарзон цардæмбал Эльзæ нæ рох кæны йæ сæрыхицауы фæстаг ныхæстæ: «Ацы хæст куыддæр фæуа, афтæ йæ сывæллоны цæстæй рав дисдзынæн. Мæ сæры цæттæйæ лæууы. Куы мæ февдæла, уæд æй гæххæтмæ рафысдзынæн».
Ехх, уыцы судзгæ-уыраугæ нæмыг!..
Алеш йæ царды фæстаг бонтæ кæимæ æрвыста, уыдонæй иу уыд йæ хистæр æмсис æмбал Дзуц цаты Хадзы-Мурат. Æрхъæцмæ йыл чи нæ хъæцыд, йæ алы уацмысмæ дæр бæрæгбонау чи æнхъæлмæ каст, уыцы Хаджи:
Иу хатт-ма равдис дæ цæсгом,
цæмæн æй нымбæрзтай
æрвонцъæх зæлдагæй,
Дунемæ куы кастæ
æдзухдæр
æргомæй, æдасæй, уæндагæй…
……………………………….
Иу хатт-ма… Иу хатт…
Фæлæ ныммыр, ныдздзæм
зæрин уд, зæрин буар…
Охх, мæ боныл,
куыд зынаргъ дæ,
сæрибар!…
Алешы саударæн бон бирæ адæм нæ уыд. Хæст нæма банцад. Фыдгулы мæлæтхæссæг нæмгуытæй тас уыд ног уæлмæрды дæр. Цæгат Ирæй йæ хæстон æмбæлтты фарсмæ йæ ингæны уæлхъус æрлæууыдысты цыппар фыссæджы: Хаджеты Таймураз, Агънаты Гæстæн, Къадзаты Станислав æмæ Касаты Батрадз. (Тыхтæй-амæлттæй æфсæддон вертолетыл атахтысты).
Цæсткæсæнтæ йæ нал хъæуы: зыны йæм
Нæ алы нуар дæр, чи цы у , уый зоны,
уый зæдты фарсмæ баддзæни тæрхоны —
ыстæм йæ бынмæ растæй уа, зылынæй.
..Æмæ кæлы æргом-сусæг мæ цæссыг…
Æмæ мæ ’взоны, мары мæ КЪÆМДЗÆСТЫГ…
ХъодзатыÆхсар
[Мурасты Эльбрусы чиныг
«Фæстаг ныфс»-æй
(Дзæуджыхъæу, 2010 аз)]