Хъодзаты Æхсар. Иронау кæсын чи зоны, уыдонæй, æвæццæгæн, ахæм нæ разындзæн, ацы адæймаджы ном чи нæ зыдта.
Уымæн æмæ журнал «Мах дуджы» фæкуыста бирæ азты. Курдиатджын æмæ æвзыгъд, домаг æмæ бæрнон кæй уыд, уыйхынцгæйæ, йæ бæрны уыд нæ республикон журнал. Уый стыр хæс æмæ бæрнондзинад уыд. Хъодзаты Æхсар сæрбæрзондæйлæууыд нæ курдиатджын фысджыты æмрæнхъ. Йæ литературон бынтæ хицæн чингуытæй рацыдысты мыхуыры, адæм сæкæсынц зæрдиагæй. Фæлæ уæддæр йæ зонд, йæ хъару снывонд кодта нæ уарзон журналæн.
Стыр хъыгагæн, 13-æм ноябры Хъодзаты Æхсар не хсæнæй фæхъуыд. Фæлæ ирон литературæйы къæбицы цы бирæзæрдæмæдзæугæ бынтæ ныууагьта, уыдоны цæрдзæн йæ рухс ном æнустæм…
Нæ зынаргъ газеткæсджытæ, уæ размæ уын хæссæм нæ фæстаг фембæлд Хъодзаты Æхсаримæ. «Мах дуджы» фæндæгтытыххæй нын биноныг ныхас рауад йемæ.
– Æхсар, куыд зонæм, афтæмæй «Мах дуджы» размæ дæр фæзынд цалдæр ирон журналы, фæлæ та–иу æваст æрбатар сты. Бæстондæр ма нын радзур уыдоны тыххæй.
– Иудадзыг чи цæуа, ахæм литературон уæнг саразыныл нæ разагъды лæгтæ архайдтой суанг æнусы райдайæны дæр. Фыццаг иронжурнал «Зонд» фæзынди 1907 азы. Уымæй æртæ азы фæстæдæр Коцойты Арсен Калачы рауагъта журнал «Æфсир». 1912 азыБетъырбухы рацыд æртыккаг ирон журнал «Хуры тын» (йæ редактор – Брытъиаты Елбыздыхъо). Нæ литературæйы рæзтæн иуцасдæрфæахъаз журнал «Чырыстон цард» дæр (1911-1916, йæ редактор – Цомайты Харлампи). Æртынæм азты райдайæны дæр рацыди къордирон журналы: «Абон» (1932), «Литературæйы хъазуатон» (1932-1933), «Ног талатæ» (1933-1934). Фæлæ уыдонæн бирæ цæрæнбон нæуыди – малусæгау–иу æваст фæзындысты æмæ–иу уайтæккæ æрбайсæфтысты.
– Табу Хуыцауæн, «Мах дуджы» хъысмæт бæллиццагдæр разынд. Чи уыдысты йæ фыццаг парахатгæнджытæ, чи йыл куыстаафтæ лæмбынæг?
– «Мах дуджы» фьщцаг редактор уыди Къосыраты Сæрмæт – нæ нацийы иузæрдион хъæбул, ирон фысджытæй бирæтæн стырхæрзты чи бацыди, Къостайы царды хабæрттæ æмæ литературон бынтæ биноныг кæныныл хæдзардзинæй чи куыста. Журналыалыварс æрбамбырд сты нæ фысджыты хистæр фæлтæр – Коцойты Арсен, Къубалты Алыксандр, Малиты Георги, Нигер, ГулутыÆндыри, Цæголты Геуæрги, Барахъты Гино, Илас Æрнигон, стæй литературон фæсивæд – Дзесты Куыдзæг, Фæрнион Къоста, Мамсыраты Дæбе, Плиты Хадо æмæ Грис, Ардасенты Хадзыбатыр, Епхиты Тæтæри, Хъазбегты Хъазыбег, Хозиты Яков, ХъайтыхътыГеор æмæ иннæтæ.
– Æхсар, дæумæ гæсгæ, афтæ йæ цæмæн схуыдтой?
– «Мах дуг»-æн йæ ном – йæ уæлæ: цы дуджы царди, уый æвирхъау тохтæ бæлвырд–бæрæгæй зынынц йæ фæрстыл. Ног цард агуырдтаног зарджытæ. Æмæ фысджытæ, уæлдайдæр кæстæр фæлтæр, ерыс кæнын байдыдтой, æз хъæрдæрæй ныццæлхъ ласон зарæг, зæгъгæ. Сæ фылдæр фæцайдагъ сты агиткæтыл, цъæлхъæрыл, хус ныхæстæ, партион лозунгтæ æмæ сидтытæ рифмæтæй кæрæдзиуылбийынмæ. Адæм фыдæй–фыртмæ цы уды хæзнатæ, генион уацмыстæ сфæлдыстой, уыдон нал бæззыдысты. Кæстæртæ хистæртæн зондамоныныл схæцыдысты, æниу, ам хъуыддаг кæстæрæй хистæры сæрыл нæ уыди – тох цыди бынæттыл, æрдз курдиатæй хай кæмæн нескодта, уыдон «рæстæджы науæй» æппарын райдыдтой фарны лæгты. Суанг ма адæмон сфæлдыстады æмæ Къостайы фыстыты ныхмæдæр сæ гæрзтæ рабастой.
«Хазбийы, Аслæнбеджы, Хъуыдайнаты, Чермены, Уастырджийы æмæ зæдты зарджытæ базæронд сты… Нал хъæуынц… Абоныцæстæй акæсгæйæ, Къостайы зарджытæ дæр уыдонимæ нымад æрцæудзысты. Æрцыдысты Белинскийы ныхæстæ: «Каждый, чтоб емубыло широко и просторно жить, готов… запретить другим жить… Есть ужасные запретители: кроме своих сочинений, так бы все изапретили гуртом…»
– Зæрдæйæн зын сты ацы ныхæстæ. О, уæззау æмæ зын рæстæджытæ уыдис нæ фысджытæн. Бирæтæ дзы, стыр хъыгагæн, бавзæрстой карз æфхæрд æрмæстдæр сæ мадæлон æвзаг кæй уарзтой, йæ рапарахат кæныныл кæй архайдтой, уый тыххæй.
– Раст у. Нæ литературæйы сæрмæ æмбырд кæнын райдыдтой сау мигътæ. Нæ хуыздæр фысджытыл, дунейы литературæйыклассикæйыл чи схъомыл, стыр культурæ, æрдзон фарн æмæ хъæздыг курдиаты хицау чи уыд, уыдоныл арæхæй–арæхдæрæмбæлдысты къулбадджыты гуымиры уайдзæфтæ, дзырдæппарæнтæ. Ралæууыдысты тугуарæн азтæ. Æгъатыр системæйы азар кæйбасыгъта, уыцы ирон фысджыты нымæц схæццæ дыууиссæдзмæ. Уыдонæй бирæтæ уыдысты нæ литературæйы кад æмæ фидауц. Кæдсын райдианы мыхуыры уæнгты сæ фыстытæн бынат уыди, уæд сын фæстагмæ сæ фæндæгтæ æхгæнын райдыдтой. Былалгъæй зарынкæй нæ зыдтой, вульгарон–социологон эстетикæ (кæд ын эстетикæ схонæн ис, уæд) сын æцæгæлон кæй уыд, уый тыххæй. 1937 азытрагедийы фæстæ ма нæ зæронддæр фысджытæй æрмæст Арсен, Цæголты Георги, Нигер æмæ ноджы иу дыууæ–æртæйæ аззадыстыудæгасæй. Фæлæ куыд цардысты?
– Æхсар, арæх вæййы фехъусæн нæ мадæлон æвзаджы мæгуырдзинадыл, рæстмæ йыл ничиуал дзуры, æрыгон фæсивæдæйиронау ничиуал фыссы, зæгъгæ. Дæумæ та куыд кæсы ацы хъуыды?
– Зæгъæн ис, тагъд 85 азы, журнал цы романтæ, уацаутæ, пьесæтæ рауагъта, уыдон сæдæтæй нымайгæ сты, радзырдтæ, кадджытæ, æмдзæвгæтæ та – минтæй, Уыдон се ‘ппæт æцæг аивады домæнтæн дзуапп куы дæттиккой, уæд ирон адæм сæ синысæртылхæциккой, нæ кад æгас дунейыл нæрид. Фæлæ… Аивадæн бæрцæй аргьгæнгæ нæу – йæ барæнтæ æндæр сты. Ссæдз романæй кæнæсæдæ радзырдæй цал фæрæстмæ, уый рæстæг равдисдзæн. Æз та æндæр хъуыддагыл дзурын: «Мах дуг» йæ райгуырдæй абонмæирон аив ныхас хæссы дзыллæмæ, цæстуарзонæй лæггад кæны нæ нацийæн, кæд йæ куысты бирæ аиппытæ уыд, уæддæр. Канд нæхилитературæйыл нæ цæуы ныхас – дунейы адæмты номдзыддæр фысджыты сфæлдыстадмæ дæр йæ хъус тынг дардта. Лукиан æмæХайям, Эзоп æмæ Лафонтен, Шекспир æмæ Боккаччо, Гете æмæ Гейне, Расин æмæ Руссо, Пушкин æмæ Гоголь, Лермонтов æмæТютчев, Байрон æмæ Берне, Лессинг æмæ Мериме, Бодлер æмæ Дикинсон, Гюго æмæ Петефи, Эдгар По æмæ Теннисон, Салтыков–Щедрин æмæ Шевченко, Чехов æмæ Джойс, Блок æмæ Кафкæ, Гаршин æмæ Сартр, Тукай æмæ Есенин, Ионеско æмæ Борхес, Платонов æмæ Астафьев, Солженицын æмæ Шаламов… Уыдон æмæ бирæ æндæр дзырддзæугæ фысджытæ «Мах дуджы» фæрстылсдзырдтой иронау.
– Мæнмæ гæсгæ, журнал бирæ сарæзта фольклор адæмы ‘хсæн парахат кæныны хъуыддаджы, мадæлон æвзаг æмæ не‘гъдæуттæ, истори æмæ цардыуаг, нывкæныны аивад æмæ музыкæйы дæр. Афтæ у?
– Æнæмæнг. Ацы хъуыддæгтæ кæддæриддæр уыдысты «Мах дуджы» дзуринæгтæ, йæ сагъæс, йæ катай, «йæ хуымгæнды хай». Зæгъæм, Гуытъиаты Хъазыбеджы æмбисæндтæ хицæн чиныгæй рацæуыны размæ фæзындысты «Мах дуджы» (1975 азы). Хъазыбеджыарæзт «Нарты кадджыты» фыццаг том чиныгуадзæн «Ир» рауагъта 1989 азы. Иннæ æртæ томы рацыдысты «Мах дуджы». «Адæмонсфæлдыстад», зæгъгæ нæм цы рубрикæ ис, уым ма рауагътам Гуытъиаты Хъазыбеджы арæзт уыци–уыцитæ, Цагъаты Анастасияйы«Фольклорон æмæ этнографион æрмæг», Тменаты Дзерассæйы æмбырдгонд сывæллæтты фольклор æмæ хъæзтытæ, уырнæнтæ æмæмæнгуырнæнтæ, Тлаттаты Аняйы «Арфæтæ», «Æлгъыстытæ», Хъазиты Мелитоны «Ирон хæзна», Беджызаты Дудары фыст адæмонтаурæгътæ, аргъæуттæ, зарджытæ. Журналкæсджытæ базонгæ сты нæ кадæггæнджыты царды хабæрттимæ дæр.
Нæ литературæйы астæуккаг цæджындзты æмрæнхъ журналы автортимæ ранымайæн ис нæ разагъды нывгæнджытæ – ТугъантыМахарбег, Едзиты Сослæнбег æмæ Дзанайты Азанбеджы, театралон аивады дæснытæ – Тотраты Бесæ æмæ Хъариаты Тамарæйы, композитортæ – Кокойты Тæтæрхъан æмæ Галаты Барисы, историктæ – Кокиты Георги, Борис Скитский, Леонид Семенов æмæТотойты Михалы, этнографтæ – Къарджиаты Бекызæ, Барахъты Еленæ æмæ Мæхæмæтты Æхсарбеджы… Уæдæ куыннæ скæнон нæдзырддзæугæдæр ахуыргонд Абайты Васойы кой. Уый уацтæй фидыдта кæддæриддæр «Мах дуг». Ацы номхыгъдмæ ма бафтауæн и нæахуыргæндтæй бирæты нæмттæ.
«Нæ разагъды лæгтæ», «Аивад, культурæ», «Рæстæг – рæстæвзарæн», «Сфæлдыстадон бынтæ» æмæ æндæр рубрикæтырадзырдтам Санаты Сем, Зыгъуытаты Бибо, Байаты Гаппо, Цæлыккаты Ахмæт, Темырханты Сослан, Тугъанты Махарбег, ЕдзитыСослæнбег, Таутиаты Солæман, Тæбæхсæуты Бало, Гæздæнты Гайто, стæй бирæ æндæр фарны лæгты тыххæй. Рохуаты никуыуыдысты нæ хъæбатыр революционертæ, инæлæрттæ æмæ иннæ сгуыхт адæм.
Ирæн стыр хæрзты бацыдысты уырыссаг ахуыргæндтæ Шегрен, Миллер, Ковалевский, украинаг Скитский, гуырдзиæгтæ Долидзе, Чонкадзе, францаг Дюмезиль – уыдоны сфæлдыстадон сурæттæй дæр сфидыдта журнал.
– Раст нæ уыдзæн, «Мах дуг»-æн разамынд чи лæвæрдта, зæрдиагæй чи куыста йæ уадзыныл, уыдоны нæмттæ куы нææрымысæм, уæд.
– Раст зæгъыс. Рох нæ никуы уыдысты, стæй сын рохгæнæн дæр нæй. Журналы редактортæ уыдысты Къосыраты Сæрмæт (1934-1935), Дзаттиаты Алыксандр (1935), Боциты Барон (1936-1937), Бæдоаты Хъазыбег (1937), Епхиты Тæтæри (1937-1941), ДзаттиатыТотырбег (1945-1948), Плиты Грис (1948-1952), Токаты Асæх (1952-1954), Мæрзойты Сергей (1954-1960, стæй 1985-1986), Цæгæраты Максим(1960-1963, стæй 1978-1985), Цырыхаты Михал (1963-1977), Богазты Умар (1977-1978). Бирæ азты дæргъы журналы æнæзæрдæхудтæйфæллой фæкодтой Гулуты Æндыри, Плиты Хадо, Дарчиты Дауыт, Бесаты Тазе, Саламты Алихан, Чехойты Сæрæби, Баситы Михал, Гаджиты Георги, Сечъынаты Ладемыр, Бицъоты Грис, Хуыгаты Сергей, Хостыхъоты Зинæ, Ходы Камал, Хæмыцаты Албег, Æгъуызарты Саукуыдз, Агънаты Гæстæн, Кокайты Тотрадз. Редакцийы кусджытæ абон дæр æхсызгонæй æрымысынц сæ раздæрыæмкусджытæ – Белыккаты Аминæт, Беспалова Варварæ, Дзыгасты Софя, Дегъуаты Соня æмæ иннæты. «Мах дуг» цæмæймидисджындæрæй, аивдæрæй, хæрзхъæддæрæй цæуа, ууыл абон дæр зæрдиагæй архайынц – журналы сæйраг редакторМамыкъаты Хъазыбег, Джусойты Марат, Хъæрæцаты Зæирæ, Хъодзаты Иридæ, Гуыриаты Зæлинæ æмæ иннæтæ.
– Æхсар, ныронг уæ къухы цы бафтыди, цы сарæзтат, уыдон бæрæг сты, адæмы зæрдæты, æхсæны царды сæ фæдныууагътой. Цавæр фæндтæ уæм ис, журналмæ исты ногдзинад бахæссынмæ хъавут?
– Æргомæй йæ зæгъын: мæ зæрдæ ницанæбæрæг рухс кæны нæ абоны уавæрæй, нæ фидæнæй. Мах, ирон адæм, не ‘взагæн цыфыдмитæ бакодтам, уый мæ фыдгулæн дæр мæ цæст нæ бауарздзæни. Халæн куыст рагæй цæуы, фæлæ, фыццаг къласæй фæстæмæуырыссаг æвзагыл ахуыр кæнынмæ рахизæм, зæгъгæ, 20-25 азы размæ ахæм уынаффæ куы рахастам, уæд бавæрдтам тæккæтæссагдæр рæмудзæнхостæ нæ нæртон æвзаджы, нæ фыдæлты фарны бын. Æмæ абон нæхи цæстæй уынæм, уыцы æвирхъау знаггадйæ фæдыл цы бæллæхтæ расайдта, уыдон: хæдзары уа, уынджы уа, куыстуæтты æмæ кусæндæтты уа – кæмдæриддæр дзурæмарвистонгонд, æмтъеры æвзагыл (кæддæр æй журналист Ходы Дзаххотт «хатиаг æвзаг» схуыдта). Цалдæр азы размæ ма кæстæрарæхФысджыты цæдис чи уыд, уый абон базæронд, фæсивæд дзы нал уынæм. Раздæр–иу нæ газетты æмæ журналты фæрстыл арæхфæзынди рубрикæ «Æрыгæтты сфæлдыстад». Ныр йæ кой, йæ хъæр дæр нал и.
Гъæй–джиди, а зæххыл ахæм æппæтдунеон тæрхондон куы уаид, æмæ йæ фыдæлты бынтæ, йæ нацийы хæзнатæ (æвзаг, фарн, æгъдæуттæ) хæлæттаг чи кæны, уыцы адæмты хъуыддæгтæ чи ‹взара! Уæд, æвæдза, ирон адæм уаиккой тæккæ карздæрæфхæринæгты номхыгъды.
Цæвиттон, лæг ма кæд фæдис ныхъхъæр кæна, æндæр йæ сæрæн ницыуал зоны. Æниу цал азы хъæр кæнæм фæдис, æмæ цы! Стæй–ма Къостайæ тынгдæр куыд ныхъхъæр кæндзынæ:
Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ,
Сау фæныкæй уæ куы фенин фæлтау!
Зæй уæ фæласа, нæ тæрхоны лæгтæ,
Иу ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!..
«Цы уыдзæн нæ фидæн, нæ фæстаг», уый та кæй хъæуы? Кæстæр, дам, фыдæлты уаргъ фæхæссы. Фæлæ тынг тæссаг у, Къостайы, Елбыздыхъойы, Секъайы, Малиты Геуæргийы, Созыры, Арсены æмæ иннæ фæрнджын литературон фыдæлты уаргъ дарддæр чиахæсса, ахæм кæстæр нæм куынæуал фæзына, уымæй. Литературæйы сæфтæй адæмы сæфтæй та уæлдай нæй.
– Бузныг, Æхсар, не ‘хсæн ахæм æргом ныхас кæй рауад, уымæй. Хуыцау та нæ нацийы сæфтæй бахизæд!
– Бузныг сымахæн дæр
КЪУДУХТЫ Маринæ