Ирыстоны адæмон поэт Цæрукъаты Алыксандры райгуырдыл сæххæст 103 азы
Цæрукъаты Алыксандр райгуырдиc 1918 азы Цæгат Ирыстоны Хъарман-Сындзыхъæуы мæгуыр зæхкусæджы хæдзары. Йæ фыд æнувыдæй тох кодта ног социалистон цардарæзты сæрвæлтау, фæлæ йæ 30-æм азты æнаххосæй æрцахстой æмæ амардтой. Уыцы бæллæх арф фæд ныууагъта поэты зæрдæйы суанг йæ амæлæты онг.
Алыксандр каст фæцис хъæууон скъола, кусæг факультеты, ахуыргæнджыты институты, пединституты. 1957 азы та æнтыстджынæй райста Мæскуыйы Горькийы номыл Литературон институты ахуырад. Бирæ рæстæг фæкуыста ахуыргæнæгæй йæ райгуырæн хъæуы, фæстæдæр та – Цæгат Ирыстоны чиныгуадзæны.
Фыссын райдыдта 1930 азты, фæлæ йе сфæлдыстад йæ хуыз скалдта æнусы дыккаг æмбисы. Поэтæн йæ зындгонддæр чиныг у «Арвæрдын» (рауагътой йæ 1959 азы Дзæуджыхъæуы). Уыцы чиныджы тыххæй Джыккайты Шамил афтæ загъта: «Достоевский дзырдта йæ фæлтæры номæй: «Мах не ’ппæт дæр рацыдыстæм Гоголы «Цинел»-æй». Мæ бон у фидарæй зæгъын: мæ фæлтæр рацыдысты «Арвæрдын»-æй. Уый фæрцы поэзи басаста риторикæ, философон хъуыды фæуæлахиз догмæтыл, поэтикон дзырды бацыд уд æмæ цард».
1960 азты ирон литературæмæ цы фæсивæд æрбакъахдзæф кодта, уыдонæн Алыксандры æмдзæвгæты чиныг «Арвæрдын» стыр хæрзты бацыдиc – цы йæ тæмæнкалгæ, нывджын æвзаг, цы йе ’нæнцой цырен хъуыдытæ, цы йæ арф мидсагъæстæ-риссæгтæ… Уыйразмæйы рифмæбыд хус лозунгтæй, тутт ныхæстæй-сидтытæй зæрдæцъæх чи фæциc, уыцы рæзгæ литературон фæлтæрæн Алыксандры «Арвæрдын»-ы хуызтæ сæ зæрдæтæ сбазырджын кодтой, тæхыны монц сын радтой.
Мæнæ куыд фыссы Хъодзаты Æхсар та Алыксандры сфæлдыстады тыххæй:
«Алыксандры мад Агъниан уыди курдиатджын сылгоймаг, иттæг хорз зыдта адæмон кадджытæ, таурæгътæ, аргъæуттæ, æмдзæвгæтæ, æмбисæндтæ, баззад ын, йæхæдæг кæй æрхъуыды кодта, ахæм уацмыстæ дæр. Мады фарн мæрдтæм нæ ацыд – Алыксандрмæ дæр дзы æнæмæнг фæхæццæ. Лæппуйы стыр æрдзон курдиаты уидæгтæй иу, ай-гъай, мады фарн уыд. Иннæ уидаг та, æвæццæгæн, баст у, поэт цы ран райгуырд, уыимæ. Цæвиттон, Хъарманы фарсмæ ма ноджы æртæ хъæуы ис – Сындзыхъæу, Къора æмæ Урсдон. Се ’хсæн бæрæг арæнтæ нæй, иу хъæуы хуызæн сты. Сæ цæрджытæ сæйраджыдæр Уæлладжыргом æмæ Дыгурæй ралыгъдысты, Æрыдон æмæ Æрæф куыд баиу вæййынц, афтæ ацы хъæуты цæрджытæн дæр иумæйаг систы дыгурон æмæ ирон æвзæгтæ. Ацы хъуыддаг хорзырдæм фæзынд Алыксандры поэзийыл: арæх дзы æмбæлæм дыгурон дзырдтыл – уыдон ын дзæвгар хъæздыгдæр кæнынц йæ лексикæ, йæ аивадон фæрæзтæ, йæ эмоционалон тыхыл ын æфтауынц. Поэт дыгурон æвзаджы æфтауцуатæй пайда кæны арæхсгæ, æрдзон уагыл, æнæ тыхмийæ».
Ирон поэттæ. Галиуырдыгæй рахизырдæм:
Цæрукъаты Алыксандр, Джусойты Нафи, Хъодзаты Æхсар, Ходы Камал
Цæрукъаты Алыксандр ирон æвзагмæ раивта Дж. Родари, А. Барто, К. Чуковскийы æмдзæвгæтæ, тæлмац ма кодта советон республикæты æмæ социалистон бæстæты поэтты уацмыстæ.
«Цымæ мын цы дзуры, цымæ мын цы зæгъы?» Ацы æмдзæвгæйы æвдыст æрцыд Ирыстоны истори. Поэт хъусы историйы хъæлæс: стыр хæстыты уынæр, скифты уæрдæтты къæс-къæс, сæ бæхты хуыррытт, сæ хотыхты зыланг. Нæ зæххыл тыхгæнæг стæры цыдысты Мачъидон Алыксан, гуннтæ сæ фæтæг Атиллæ, – уыдон бæстыл æфтыдтой «сæ арты зынг», Алыксан байста Ази, Атиллæ гæныстон фæкодта Европæйы бæстæтæ. Уыдонау хæстон балцы цыдысты аланты паддзæхтæ æмæ фæтæгтæ: Еухар, Алгъуыз, Ос-Бæгъатыр. Уыдон састой знæгты, бæрзонд истой Иры кад æмæ намыс, хъахъхъæдтой нæ зæхх æмæ нæ адæмы хæдбарад.
«Цардæй мæлæты æхсæн». Радзырд «Цардæй мæлæты æхсæн»- ы Алыксандр æвдисы æрыгон лæппу Горзы сгуыхт хъуыддаг, йæ лæгдзинад, йæ намыс.
Мах уынæм ахæм адæймаджы, кæцымæ царды цæрынмæ ныфс нал уыдис. Уый ацы дунейæ ацæуынмæ уыд разы. Фæлæ …
… Æз дунейæ куы хъавыдтæн цæуынмæ,
Фæзындтæ уæд æххуысгæнæг æваст …
… Мæ гыццыл хур, о, бахæрон дæ рын,
Дæ фæрцы ногæй байдыдтон цæрын.
… Дæттын дын æз мæ базыртæ тæхынмæ.
Цæргæс зæрдæ – тыхджын æмæ уæндаг.
Цæмæ бæллыдтæн рухс дунетыл, уымæ
Куы саразис дæхирдыгон фæндаг!
Æмæ цы сты уыцы базыртæ?.. Уыцы зæрдæ дзаг цæмæй хъуамæ уа, цæмæй суа «цæргæс зæрдæ»? Фыд æмæ фырты цы бæтты?
Уыдон, уыцы базыртæ, сты уарзондзинады базыртæ; зæрдæ цæмæй «цæргæс зæрдæ» суа, уый тыххæй хъуамæ уарзтæй дзаг уа. Фыд æмæ фырты дæр бæтты æгæрон уарзондзинад.
Фыд у ивгъуыд, фырт та – фидæн, сæ астæу та ис абон. Лирикон хъайтарæн йæхицæн йæ фыд куыд у, ивгъуыды нысан – символ, афтæ. Кæд зындзинæдтæ бавзæрста фыды тыххæй, уæддæр æй азымы не ʹвæры йæ фыды, æмæ йæ хъæбулæн дæр фæдзæхсы уыцы æмбæрст. Уый йын лирикон хъайтарæн уарз æххуыс кæны, ахæм тыхджын уæвынæн.
Абон хъуамæ уа уарзондзинадæй æфсæст, цæмæй зæрдæйы бæллицтæ цардмæ тындзын фæразой, æмæ цард размæ цæуа.
Ивгъуыды цы уыд хорзæй дæр æмæ æвзæрæй дæр, уый хъуамæ фидæн зона æмæ ма рох кæна. Æргомæй нæм сиды Алыксандр сусæг ныхасмæ .
Чырысти, йæ хъæбул, адæмы уарзгæйæ, йæ сæрмæ стыр зындзинæдтæ куыд айста, уый базонынмæ.
Æмæ та ногæй царды бындур цы хонæм, уымæн дзуапп агурынмæ не ‘ргом здахæм Цæрукъаты Алыксандры сфæлдыстадмæ…
Уарзт махæн бафæдзæхстой нæ фыдæлтæ, уый стыр хæзна у.
Уарзт уæрæх æнкъарæн у. Æппæтæй сыгъдæгдæр æмæ рæсугъддæр у ныййарæджы уарзт хъæбулмæ. Уымæн нын æвдисæн у нæ поэмæ. Уымæн царды ис бирæ æвдисæндартæ. Ныййарæджы хъæуæм уæлахиздзауæй дæр æмæ æгуыдзæгæйдæр, хъæздыгæй дæр æмæ мæгуырæй дæр, фыдуындæй дæр æмæ рæсугъдæй дæр…
Ныййарæг нын ныффæдзæхсы Фыдыбæстæмæ уарзондзинад…
Уымæн нын уыд æвдисæндар Цæрукъаты Алыксандры поэмæ «Ныхас авдæны сывæллонимæ». Куыд æй ис схонæн? Ис æй схонæн поэмæ – монолог. Уымæн æмæ дзы уынæм ахæм лирикон хъайтары, кæцы йæ кæстæрæн кæны фæдзæхсгæ царды хæрзиуджытæ, æмæ ма дзы ивгъуыды сагъæстæ дæр не ’мбæхсы.
Алыксандр йæ цардæй ахицæн 2000 азы 12 декабры. Ныгæд æрцыд Дзæуджыхъæуы Кады Аллейы.
МÆНМÆ ИС ИУ БÆЛЛИЦ
Адзалыл, чи зоны, æмбæлон…
Куы ’рцъынд уа а зæххыл мæ цæст,
Кæнæ та дард бæсты куы мæлон, –
Мæнмæ ис иу бæллиц æрмæст…
Мæнмæ ис иу бæллиц: уæлмæрдæн
Æз райсин сау хæхты лæгæт, –
Куы ’рцæуин уарзондæр æмгæрттæн
Сæ къухæй айнæгыл ныгæд…
Цæмæй йæ хай æз бауон æрдзæн,
Йæхирдæм байса мæн нæ хох…
Мæ сæрмæ – урсдзыкку æхсæрдзæн,
Мæ бынмæ – сатæг хъæды къох…
Цæмæй-иу хурзæрины скастæй
Мæ фарсмæ ссудза стыр мæсыг,
Хæххон зымтæн сæ сæууон уасты
Æнкъарон цинад æмæ хъыг.
Æврæгътæн се скъуыдты уæлиау,
Æмбæхсдзæн арвæйгуырд цæргæс…
Куы зара хуссарварсæй фыййау, –
Мæн уа йæ уадындзы хъæлæс.
Цæмæй дзæбидыртæ мæ цурты
Кæной сыкъакъæрцгæнгæ дугъ,
Æвзила дымгæ сау къæйдурты,
Мæ уæлæ згьора уады ’фсургъ.
Цæмæй мын дидинджытæн къулæй
Сæ улæфт рог уддзæф хæсса,
Цæмæй мæм бæрз бæлас сæркъулæй,
Йæ налхъуыт згъалгæйæ, кæса…
Нæ рæгътæ – ме ’руад буар, нæ дæттæ –
Мæ туджы байсысинаг цъыртт.
Мæ ингæн фестæнт-иу нæ кæмттæ,
Нæ хæхтæ фестæнт-иу мæ цырт!
1957
КЪУДУХТЫ Маринæ