110 азы æххæст кæны Дзомагъгомы Магъы хъæуæй рацæуæг, ирондзинад, ирон хъайтарон зарæг хæхты бæрзæндмæ чи систа, уыцы Акимы райгуырдыл. Аким йæ царды бонтæ сбаста нæ «Симд»-имæ. Ансамблы райгуырдыл æххæст кæны 85 азы, йæ зарæджы хъæргæнæг Акимыл та – 110 азы. Уыдоны нæмттæ, сæ лæггæдтæ æнæмæнг рæгъмæ рахæссинаг сты.
Дзомагъгом
Кæд йæ бацæуæнтæ Дзомагъгомæн цæргæ-цæрæнбонты æнæарæзтæй баззадысты, уæддæр рæсугъд у йæ хæхты равæрд, йæ цъититы уынд, йæ хъал суадæтты зард, йæ зымты уасты рæсугъд мелоди.
Цард тох у æмæ тох кодтой Дзомагъгомы цæрджытæ дæр мæгуырдзинады ныхмæ. Дардтой фос, сагътой картоф æмæ хъæбæрхор, цæхх æмæ кæрдзыныл – рæдау, уазæг райсынмæ – уæздан. Цы мыггæгтæ дзы цард: Гуыбатæ, Дзугатæ, Джыгкайтæ, Плитæ, Уалытæ, уыдон уыдысты хæлар, кæрæдзи æмбæрстой цыфæнды зын уавæрты дæр. Уыцы æнгомдзинад комбæсты арæзтой сæ зынгæ куырыхон лæгтæ. Дзомагъгом йæ рæстæджы нæргæ комыл нымад уыд, лæгджын комбæстæ уыд, сæ фæсивæд æфсад уыдысты. Уæдæ зарынмæ, кафынмæ, фæндырыл цæгъдынмæ, æгъдау дæттынмæ Дзомагъгом æнæхъæн Цъалагомы фæсте никæмæй уыдысты.
Ручъы Атынæгмæ-иу куы фæзындысты сæ сираг бæхтыл, чызг фæсивæд сæ фæндыртимæ, уæд-иу сыл адæм сæ цæст æрæвæрдтой сæ диссаджы арæхстдзинæдтæм кæсгæйæ.
Дзомагъгомы цæрджыты кæд сæ царды уавæртæ нæ амыдтой, уæддæр царды гуылфæнтæм лæгæрстой. Сæ хъæуты цы райдиан скъолатæ уыд, Фæзы Дзомагъы цы иу авдазон скъола уыд, уыдон кæд кадавар уыдысты, уæддæр сæ фæсивæд ивылдысты ахуыры фæдыл нырма Рукъмæ, стæй та Цхинвал кæнæ Цæгат Ирмæ. Уыцы фæндæгтыл рацыдысты Дзугаты Георги æмæ Хаджумар (фысджытæ), Джыгкайты æфсымæртæ: Шамил – фыссæг – профессор, Хетæг – инженер, Мурат – нывгæнæг, Хъазбег – инженер, Плиты Арон æмæ йæ фырт Агуыбе, Джыгкайты Гардан æмæ Вова – юристтæ.
Дзомагъ нæргæ Дзомагъыл нымад куы уыд, уæд ныннæрыд Стыр Фыдыбæстæйон хæст, уæд аивылдысты Дзомагъы сагсур фæсивæд дæр хæсты быдырмæ. Уыцы тугуарæн тохы бамидæг, абон нæ ныхасы сæр кæй тыххæй у, уый дæр йе ‘фсымæр Пъаулеимæ.
Джыгкайты булæмæргъ
Джыгкайты Ефремы фырт Аким райгуырдис 1913 азы Дзауы районы Магъы хъæуы зæхкусæг хæдзары. Фыды ‘рдыгæй раджы баззад сидзæрæй. Йæ мад Дзаттион баззад авд сывæллонимæ – дыууæ лæппу æмæ фондз чызгимæ. Дзаттион сыбайаг чызг уыд, номдзыд Дзаттиаты Михелы хæдзарæй. Уымæн уыдис авд фырты æмæ иунæг чызг.
Аким фæцардис 90 азы. Уыдон хорз азтæ сты, зæрдфæндиагæй сæ куы батонай, уæд.
Аким йæ сабион бонтæ арвыста Магъы, фосы фæдыл гомкъахæй цæугæйæ. Цардбæллон лæппу-иу бæрзонд æфцæджы сæрæй куы ракаст, уæд-иу йæ зæрдæ агуырдта кæддæриддæр зарын. Куы-иу зарыд, уæд ын кæддæриддæр хъырныдтой айнæг къул-къæдзæхтæ.
Мад Акимы барвыста Дзомагъы райдиан скъоламæ. Уым фæбæрæг сты йе ‘взыгъддзинæдтæ ахуырмæ. Фæлæ дарддæр… дарддæр Акимæн хуыздæр фæрæзæн равзæрстой Куртайы сывæллæтты сидзæрдон.
Сидзæрдоны Акимæн йæ ахуыр хорз цыд. Иууыл æхсызгондæр та йын уыд кæй дзы уыд зард æмæ кафты къорд. Тæлтæг лæппу уыд кафынмæ, хъуытазхъуыр та уыдис зарынмæ. Уыдæттæ Аким рахаста хохæй, Дзомагъгомæй.
Уым Тедеты Петрейы разамындæй куыста зард æмæ кафты ансамблы. Аким хайад иста дыууæ хъуыддаджы дæр. Бирæ йæ бауарзта техникумы директор Багаты Эраст.
«Симд»-ы æнувыд зарæггæнæг
Акимæн æрдз цы булæмæргъы хъæлæс радта, уый техникумы рарттывта, сæ цæст ыл æрæвæрдтой æнæхъæн горæт. Аивадон къордтæ фылдæрæй-фылдæр кодтой æмæ сæ уæд фæстагмæ æртымбыл кодтой театрмæ æмæ дзы сарæзтой иу къорд – схуыдтой йæ «Кафт æмæ зарды къорд». Ацы къорд сындæггай бындур æвæрын райдыдта паддзахадон ансамблæн, кæцыйы фæстæдæр схуыдтам «Симд», йæ аразæг та уыдис ирон композитор Галаты Барис.
Фидæны ансамбль йæхимæ хонын райдыдта арæхстджын кафджыты, зарæггæнджыты, фæндырдзæгъдджыты – сæ иу зынгæ фæндырдзæгъдæг, нæ пединстиуты лектор – Къорнаты Барис.
Рæзт ансамбль, кодта тыхджынæй-тыхджындæр. Уыцы бонты, хабæрттæ-иу Аким æрымысыд стыр æхцондзинадимæ.
– Нæ концерттæ бонæй-бон арæхдæр кодтой, ивылдысты нæм адæм. Нæ тыхтыл куы феввæрсыдыстæм, уæд сфæнд кодтам Ленинградмæ ацæуын. Æд музыкалон инструменттæ ахызтыстæм хæхтыл, фыццаг концерт радтам Дзæуджыхъæуы. Ныццыдыстæм Ленинградмæ, радтам дзы цалдæр концерты.
Æрымысыд-иу уый дæр, иу концерты дзы уыд Сергей Киров дæр. Концерты фæстæ сын фæкодта зæрдиаг арфæтæ.
Аким йæ равзæрст фæндагæй райгонд уыд, фæлæ йæ дарддæры ахуыры хъуыддаг дæр баххæст кодта.
Каст фæцис Цхинвалы дыууæазон ахуыргæнæджы техникум æмæ йæ ахуыргæнæгæй снысан кодтой Тъбеты скъоламæ ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгæй. Ахуыр кодта, куыста ахуыргæнæгæй, фæлæ йæ ансамбль нæ ныууагъта – рæстæгæй пайда кодта хæдзардзинæй.
Хъæбатыр æфсæддон
Дардыл уыдысты цардбæллон лæппуйы хъуыдытæ, фæлæ хъуыдыты цæг арæх фескъуыйы. Афтæ рауад Акимы хъуыддаг дæр, Стыр Фыдыбæстæйон хæст куы райдыдта, уæд. Уыцы тугуарæн хæстмæ Аким ацыдис бархийæ 1941 азы æмæ дзы фæцис йæ фæудмæ, 1945 азмæ. Йæ тохы фæндæгтæ райдыдтой Цæгат Кавказæй æмæ ныххæццæ Австримæ. Тугуарæн тохты æнцон фæндæгтæ никуы вæййы. Цыдис уыцы зын фæндæгтыл Аким дæр салдаттаг уæззау цырыхъхъыты. Кæд мæлæт къæхты бынæй йæ сæр сдар-сдар кодта, уæддæр Аким йæ зард нæ уагъта, уæлдайдæр та Басаты Хазбиимæ куы баиу, уæд.
Алы нæмыг иувæрсты кæм хызт, нæ дзы аирвæзт æвыдæй, цалдæр хатты бахауд госпиталтæм, фæлæ хæххон уæнгты фидар сконд Акимы здæхта фæстæмæ фронты раззаг хахмæ.
Йæ хъæбатырдзинадæн æвдисæн сты йæ хæстон хорзæхтæ – сæ иу Сырх Стъалыйы, иннæ та Стыр Фыдыбæстæйон хæсты дыккаг къæпхæны орден, дыууадæс майданы. Сæрибары дуджы, суанг йæ амæлæты бонмæ, Аким бирæ хæрзиуджытæ фæиста нæ хицауадæй.
Аким æнувыд уыд йæ ансамблыл, хæстæй куы æрыздæхт, уæд фæстæмæ архайын райдыдта «Симд»-ы. Куыста, фæлæ дзы йæ ахуыры хъуыддаг рох нæ уыд. Бацыд ахуырмæ Хуссар Ирыстоны паддзахадон институты ирон æвзаг æмæ литературæйы факультетмæ æмæ йæ каст фæцис иттæг хорз бæрæггæнæнтыл.
Ирон зарджыты аразæг æмæ фыссæг
Джыгкайы-фырт хорз зыдта йæ адæмы хъæздыг фольклор, ирон литературæйы хъомысджын суадæттæ æмæ йын уый фадат лæвæрдта, ирон зарджытæ фыссын æмæ аразынæн. Æххæст сæ кодта ирон адæмон хъисын фæндырыл цæгъдгæйæ. Абоны бон ацы фæндыр рохуаты кæй зайы, чи йыл рæхсы, уыдоны нымæц кæй фæкъаддаæр, уый катайаг хъуыддаг у, фыдæлты хæзнатæ аууоны кæй зайынц, уый нæ рæсугъд сомбоныл дзурæг нæу, культурон артдзæстытæ та хъахъхъæнинаг сты.