Апрелы фыццаг бон æппæт ирон адæмæн дæр у Хетæгкаты Къостайы мысæн бон. Уыцы бон йæ кусынæй æрлæууыд ирон литературæйы бындурæвæрæг, æппæт Кавказы мæгуыр адæмы сæрылхæцæг, номдзыд поэт æмæ нывгæнæг Хетæгкаты Къостайы æхсидгæ зæрдæ. Нæ национ культурæйыл æрцыд уæззау бæллæх. Фæлæ цы бæрзæндтæм схызт, уыдон баззадысты уæлахизæй.
Сæдæ æхсай азæй фылдæр хæххон стъалыйы рухс ном ирон номдзыд адæмы номхыгъды у фыццæгты-фыццагдæр. Йæ цард, йæ курдиат йæ адæмæн нывондæн чи æрхаста, йæ адæмы сагъæстæ, йæ адæмы хъуыдытæ бæрзонд аивадон æмвæзадмæ чи систа æмæ сæ дунейы дзыллæтæм чи рахаста, уарзт йæ кувæндон кæмæн уыд, æгас дуне та йæ аргъуан, уыцы нарон лæппу поэзийы бæрзæндтæй æркæсын кодта дунейы дзыллæты йæ адæмы уæззау цардмæ.
Абон Хетæгкаты Къостайы мысæн бон мах хъуамæ нæ зæрдыл дарæм æмæ зæрдæвæрдæй дзурæм, кæсæм йæ æнæмæлгæ уацмыстæ, хъуамæ ма рох кæнæм, йæ царды фæстаг азты Къоста цы хъизæмæрттæ æвзæрста, уыцы рæстæг дæр. Хъуамæ æрымысæм йæ царды фæстаг азты уæззау бонтæ дæр.
Уæд, 1903 азы Хетæгкаты Къостайы æнæниздзинад зынгæ фæцудыдта. Йæ адæмæн æнæмæлгæ уацмыстæ сфæлдисæг генион поэт баззад фæкæсынхъуаг, иунæгæй фæцис хъизæмæртты бын. Æртæ азы бæрц адаргъ сты йæ хъизæмæрттæ æмæ йæ æркодтой йæ царды кæронмæ. 22-æм мартъийы йæ баныгæдтой хъæу Георгиевско-Осетинскæйы (Лабæйы) йæ фыды ингæны фарсмæ. Фæстæдæр æй, 29 мартъийы, сластой æмæ йæ баныгæдтой Дзæуджыхъæуы Ирон аргъуаны кæрты. Горæты æфсæнвæндаджы вагзалмæ йæ размæ рацыдысты дзыллæтæ. Уыдон уыдысты хуымæтæг адæм, студенттæ, афицертæ. Йæ чырын ын сæ уæлныхтыл фæхастой суанг аргъуанмæ. Ирон аргъуаны кæрты йыл саргъуыдтой ирон æмæ уырыссаг æвзæгтыл, кастысты йын йе ‘мдзæвгæтæ, чидæртæ та йæ номыл фыст сæхи æмдзæвгæтæ. Хурныгуылдмæ бирæ нал хъуыд, афтæ йæ фæхæццæ кодтой йæ ингæнмæ.
Уыцы рæстæджы мыхуыры оргæнтæ «Терские ведомости», «Терк», «Лавина», «С.-Петербургские ведомости» æмæ æндæр мыхуыры оргæнтæ фыстой хъыг, маст æмæ тæригъæдæй се ’мдзаг некрологтæ æмæ уацхъуыдтæ æнамонд бæллæхы фæдыл. «Бамыр рæстдзинад, уарзт, æмбарад æмæ сæрибары сæрылхæцæджы хъæлæс», – фыста газет «Терк».
Цæголты Георги поэты ингæны уæлхъус цы æмдзæвгæ бакаст, уый фæстæдæр уырыссагæй ирон æвзагмæ ратæлмац кодта Гафез æмæ фæвæййы ахæм рæнхъытæй:
Цæмæн уынæм ныр дæу æнафоны зынгхуыстæй?
Цы у ингæны дзуар? Ды махимæ нæ дæ?..
Кæм и рæстдзинад ам? Цæмæн сафы куырм хъысмæт,
Цы нæм ис хорзæй, уый æнæмæтæй, фыдæй?
Хæрзбон, нæхи Къоста, мах ард хæрæм дæ номæй:
Нæ бæстæ уарздзыстæм, уыдзыстæм ын хæстхъом,
Æмæ йын кувдзыстæм зæрдæбынæй, уæнгрогæй,
Кæдмæ нæм уа æхсар… Хæрзбон, Къоста, хæрзбон!
Ирыстоны дзыллæтæ кад æмæ намысимæ фæндараст загътой сæ генион поэтæн. Фæлæ уыцы кад æмæ намысæй иудадзыг хайджын нæ уыд Хетæгкаты Къоста. Æртынæм азты кæрон ын йæ уацмыстæ ахуыр кæнын дæр нал уагътой, рахуыдтой йæ буржуазон националист æмæ æрмæст 1938 азы Советон Цæдисы Сæйраг Советы депутат Цорæты Мылыхойы хъæппæрисæй сног сты цытджын поэты цыт æмæ намыс.
Цорæты Мылыхо Къостайы кад æмæ намыс фæстæмæ раздахыны фарсты фæдыл бацыд ВКП(б)-йы Центрон Комитеты Политбюройы уæнг Андрей Ждановмæ. Фарст алыг кæныны тыххæй Андрей Жданов дызæрдыг æмæ фæстиæттæ куы кодта, уæд Цорæты Мылыхо загъта, Хетæгкаты Къостайы тыххæй æрмæг кæй бацæттæ кодта газеттæ «Известия» æмæ «Правдæмæ», стæй уыцы фарсты фæдыл цæуынвæнд кæй кæны бæстæйы хицау Сталинмæ. Уый уыдис 1938 азы ноябры. Æрмæг мыхуыры рацыд газет «Известия»-йы. 1939 азы Хетæгкаты Къостайы 80 азы юбилей кадджын уавæры сбæрæг кодтой æрмæст Ирыстоны нæ, фæлæ ССР Цæдисы æппæт бæстæйы дæр. Уæдæй фæстæмæ та йын бæрæг кæнæм йæ райгуырæн бон, мысæм ын йæ мæлæты бон.
Мысынц Къостайы мæлæн бон æрмæст Ирыстоны дыууæ хайы нæ, фæлæ бæстæйы æмæ фæсарæнты дæр ирон адæмы æхсæнадтæ кæм ис, уыдоны се ‘ппæты дæр.
Мысæм нæ цытджын, номдзыд поэт Хетæгкаты Къостайы æмæ зæлынц нæ зæрдæйы йæ генион «Ирон фæндыр»-ы æнæмæлгæ уацмыстæ.
***
КЪОСТАЙЫ ’РДÆГАРÆЗТ ХÆДЗАР…
О, Стыр Хуыцау! Цы дын ракодта уыйас,
Мæгуыр Къоста, нæ адæмы хъæбул,
Цæмæн æй кодтай амондæй ды иуварс?!
Цæмæн æм кастæ иудадзыг дæр зул?!
Тыхсаст хъарутæй уый, бецау, фæкодта,
Кæм цардаид, гъе уыцы ран бындур.
Тыхамæлттæй хæдзары сис ыскодта,
Нæ бантыст ын фæстаг сывæрын дур.
Бæргæ фæнд кодта бинонтæ æркæнын,
Æгъатыр разынд ам дæр та хъысмæт.
Хуырымонæн нæ бантысти фæцæрын,
Йæ уæлвæд та Къостамæ каст мæлæт.
… Æмыр уайдзæфау баззадысты къултæ,
Сæ рæзты æз цæссыгкалгæ цæуын,
Кæми Къоста?! – фæрсынц мæ цыма дуртæ,
Сæ цуры æз фæсус куыдæй кæуын…
ЦÆЛЫККАТЫ АННÆ
Зæд уæларвæй æртахти дæумæ,
Байтыгъта дын йæ уд ’мæ йæ зæрдæ.
Цалынмæ иу дæ ныхас фæдæ,
Улæфын-иу нæ фæрæзта ’дæрсгæ.
Мæй ’мæ стъалытæ барста дæуыл,
Уымæн де сныхас растæн бæмбæгау,
Хатт-иу баци æнахуыр æмыр,
Хатт-иу райхъуыст йæ зарæг кæуæгау.
Уый дæу уарзта йæ удæй фылдæр,
Баста демæ йæ фидæн, йæ сомбон.
Уыд дæ хъуыды дæуæн та кæмдæр,
Уый нæ зыдта: куыд уыди дæ фæндон.
… Æмæ афтæ мæнг ныфсы фыдæй,
Зæд дæм касти мæ касти æнхъæлмæ.
Нæ йын уыд зынаргъдæр дæуæй,
Дæ зæрдæ та ’хсайдта æндæрмæ
– Фæлæ ’мбæлы æнæмæнг зæгъын!
Дæу нæ зыдтаид абон дæр ничи.
Æрмæст ма Къостайы фæрцы,
Хатт дæ ном дæр ыской кæны … исчи.
АННÆ ПОПОВА
Терчы был бадти Къоста,
Æдзух-иу уæ рудзгуытæм касти.
Иу хатт фæрæди уæд та,
Фен æй – дæ уындæй куыд тади.
«Йæ дарæс хуымæтæг, мæгуыр,
Стæй, дам, у хицæуттæн се знаг, –
Мах ахæм кæм бахъуыди ныр»…
Загътай: «Æндæр у мæ фæндаг».
Къоста дын ыскодта дæ ныв,
«Хъыггæнæг зæд» – сиды Хуыцаумæ.
Уæд асаст йæ хъару, йæ ныфс,
Куы ацыдтæ далæ Тифлисмæ…
Дæ дыууæ æфсымæрмæ ды,
Кæм уæндыдтæ исты зæгъынмæ!
Дæ зæрдæйыл ’рцауыгътай зды,
Хæрз иунæгæй цардтæ кæронмæ.
Бæргæ ма ды кодтай фæсмон,
Ивгъуыдæн – раздахæн нал уыд.
«Хъыггæнæг зæд», Аннæ, дæ ном,
Рæстæг кæд цасфæнды рацыд…
ЦХУЫРБАТЫ Сергей