Нæ рагфыдæлтæ, ома нæ таурæгъон фыдæлтæ – Нартæн, сæ удварны сæйраг хæзнатæй иу уыд Уацамонгæ. Уый уыдис хъæдæй арæзт, рæсугъд нывæфтыд кæхц цыппар къахимæ. Йæ æдзухон æфснайæн бынат уыдис Нарты æртæ мыггагæй иу – Алæгатæм. Уыдонæй-иу æй рахастой сæ хæрзтæ æвзарæн куывдмæ. Стæрæй кæнæ-иу исты фæдисы балцæй куы æрыздæхтысты, уæд-иу сæ балцы, се сгуыхтдзинæдтыл дзургæйæ, рæстытæ чи дзырдта, уымæ-иу Уацамонгæ, йæхи уæлдæфы сисгæ, æлутон бæгæныйæ йедзагæй бацыд. Рæстытæ дзурæг-иу куынæ уыд, уæд-иу йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ фæкодта…
Уымæ гæсгæ Нартæй алчи дæр йæхи хызта мæнг дзурынæй, алчи дæр тарст адæмы фыдæх æмæ худинагæй. Уацамонгæйы алæмæты тых сæ хызта кæрæдзийы зæрдæхудтæй, æфтыдта сæ раст фæндагыл, цайдагъ сæ кодта æфсарм æмæ æгъдауæн табу кæныныл.
Цы кæнæм, куыд кæнæм мах та, нæ рагфыдæлты абоны фæдонтæ?
Суæм нæ фыдæлты аккаг, мах дæр хæст уæм ирон уаг æмæ æгъдауыл, æви нæхи стухæм европæйаг хæрвы æмæ, куыд наци, афтæ батайæм æндæр адæмты æхсæн? Хуыцау нæ бахизæд ахæм хъысмæтæй, фæлæ нын фыдæлтæй цы баззад, уыдоныл нæ къух куы сисæм, ирон фарн æмæ ирон æгъдаумæ гæсгæ куы нал цæрæм, уæд нæ фæстаг дывыдоны сæфтмæ цæуы…
Фæлæ нырма нæ байрæджы нæ национ фарн ногæй бæрзонд сисынæн. Нæ фыдæлтæ нын цы æвидигæ фарн ныууагътой, уымæн йæ цæхæр нæма банымæг, æрмæст æй хъæуы схъауын, цæмæй та нын ногæй ныррухс кæна нæ развæндаг. Цæмæй та нæм ногæй æрыздæха, æндæр адæмты ахуыргæндтæ дæр уæлион дунейы хуыздæр æргъадтæ кæй культурæ æмæ традицитæм гæсгæ агуырдтой, уыцы фыдæлты ирондзинад.
Уыцы ирондзинад нæм абон цы уавæры ис, уый тыххæй фаг у хуымæтæджы цæвиттон æрхæссын: ирон фынгыл нæм кувæг сбадын кæнын ссис национ проблемæ… Уæдæ ма æндæр, вазыгджындæр хъуыддæгтæн та цы кæнæм, куыд сæ сраст кæнæм? Бæлвырддæр зæгъгæйæ, куыд, цы хуызы ма суæм нæ фыдæлты аккаг фæдонтæ?..
Нарты гуыппырсартæ
Рагæй фæстæмæ дæр ирон адæммæ хъæбатыр, ныфсхаст æмæ тыхджын нæлгоймæгтæ нымад цæуынц гуыппырсартыл. Фæлæ гуыппырсартыл нымад цыдысты æрмæстдæр Нарты разагъды лæгтæ – кæцытæ адæмæн уыдысты ныфс, тыхст уавæрæй сæ чи ирвæзын кодта, афæдзы æмгъуыдмæ балцы, стæры арвитыны аккаг чи уыд, ахæмтæ. Уыдон уыдысты: Уырызмæг, Хæмыц, Сослан, Батрадз, Айсана, Сæууай, Мæргъуыдз, Арæхдзау, Сыбæлц. Уыдоныл ничи ницæмæй уæлахиз кæны, тыхгæнæг сын тых нæ ары, хæларæй цæрынц уæларвон зæдтимæ дæр.
Дзанæгаты Амыраны цирхъ
Раджы заманы та иу хатт Хуссар Ирыстонмæ æнæнхъæлæджы ныббырстой гуырдзиаг къниæзтæ, амардтой бирæ адæм, басыгътой дзæвгар хæдзæрттæ. Гуырдзыйæ сæ маст райсыны фæнд скодтой Æлгъуызаты мыггаджы хæстон фæсивæд æмæ фæсидтысты æппæт Ирыстоны адæммæ. Сæ сидтмæ Ручъы хъæумæ фæдисы фæцыдысты алы кæмттæй: Уæлладжыры комæй, Куырттаты комæй, Туалгомæй – иу дзырдæй, алы кæмттæй дæр æмæ æрæмбырд сты Дзуарыбын.
Бирæ фæбыцæу кодтой, гуырдзиаг тыхгæнджытæй сæ маст райсыны охыл стæрæн разамынд чи хъуамæ кæна, уый тыххæй. Куыдфæстагмæ æрæнцадысты Джимарайы хъæуккаг Дзанæгаты Амыраныл. Хуссар Ирыстоны цъус нæ уыд, хæстон къордæн разамынд кæнын кæуыл баууæндыдаиккой, ахæм хъæбатыр хæстонтæ, фæлæ Дзанæгаты мыггаг уыдысты Æлгъуызаты мыггагæй равзæргæ, уымæй уæлдай мыггаджы фыдæл Дзана уыдис Ос-Бæгъатыры комкоммæ фæдон, ома, уыд Алгъуызы фырт, кæцы йæхæдæг та уыдис Ос-Бæгъатыры фырт. Иугæр ахæм хъуыдыйыл æрæнцадысты, уæд цалдæр барæджы арвыстой Джимарамæ, сæ фæндон Амыранæн фехъусын кæныны охыл. Фæлæ Амыран уыцы рæстæджы хæдзары нæ разынд. Изæры куы фæзынд, уæд ын йæ мад ракодта барджыты хабар. Амыран йæ бæхæй дæр не рхызт, афтæмæй йæ мадæй æркуырдта фæндаггæгтæ æмæ фæцагайдта барджыты фæдыл. Баййæфта сæ Куырттаты æфцæгыл æмæ иумæ араст сты Рукъмæ. Фæндагыл амбæлдысты дыууæ дондзау чызгыл. Амыран сæ дон æркуырдта. Чызджытæ уыдысты тынг рæсугъд æмæ Амыран аскъуыддзаг кодта сæ иуы ракурын, йæ балцæй куы раздæха, уæд. Фæлæ чызджытæ сæ цурæй куы фæхицæн сты, уæд дзы иу аивæй афтæ бакодта:
– Куыд хорз, куыд рæсугъд лæппу у.
– О, фæлæ куыд тæригъæд у, иуцæстон кæй у, уый тыххæй…
Амыранæн чызджы ныхæстæ йæ зæрдæ тынг бакъуырдтой æмæ аскъуыддзаг кодта йæ хæстон балцæй мауал æрыздæхын… Æрхæццæ сты Рукъмæ. Уым скодтой стыр куывд хæстон балцы афæндарасты охыл. Рагон ирон æгъдаумæ гæсгæ Амыран æрлæууыд нывондаг галы цармыл æмæ скуывта Стыр Хуыцаумæ, цæмæй йын йæ цард нывондæн айса сæ уæлахизы сæраппонд æмæ йæ хæстонтæ иууылдæр срæгасæй сæмбæлой сæ хæдзæрттыл. Æмæ афтæ дæр рауад. Амыран фæмард тохы быдыры, фæлæ йæ хæстонтæ иууылдæр сæрæгас æмæ уæлахизимæ æрыздæхтысты сæ хæдзæрттæм. Амыраны мард æрхастой Рукъмæ æмæ йын стыр кады хъуыддæгтæ фæкодтой. Уыцы стæримæ баст цыдæриддæр дзаумæттæ уыд, уыдон бирæ азты дæргъы æфснайдæй дардтой Хуссар Ирыстоны алы æмæ алы хъæуты. Уыдоны ‘хсæн сæйраг уыдис Амыраны цирхъ. Уый бирæ азты дæргъы æвæрд уыдис Сыбайы хъæуы Сыгъзæрин дзуары. Афæдз-иу æй иу хатт систой йæ кæрддзæмæй, цæмæй сæхи дзуарыл бафæдзæхсой, фæлæ-иу цирхъ фæстæмæ кæрддзæмы нал куымдта, цалынмæ-иу Сыгъзæрин дзуары номыл кусарт акодтаиккой, уæдмæ.
Сосойы зарæг
Ирон адæммæ зарæг скæнынæн уыд дыууæрдæм нысаниуæг: иууыл стырдæр кад æмæ иууыл стырдæр худинаг – ома, иууыл кадджындæрыл нымад цыд, адæм кады зарæг кæуыл скодтаиккой, уый, иууыл худинагдæрыл та – худинаджы зæрæг кæуыл скодтаиккой, уый. Исчи исты æнæраны хъуыддаг аразынмæ хъавы, зæгъгæ, уæд-иу ын йæ бинонты, йе ‘ввахс адæмы фæдзæхст уый уыд: «Адæм дыл худинаджы зарæг скæндзысты».
Ныртæккæ ирон адæм иууыл арæхдæр цы зарджытæ фæзарынц, уыдонæй иу у Нартыхты Сосойы зарæг, фæлæ иустæмты йедтæмæ ничи зоны, чи уыд Сосо, чи æмæ йыл цæмæн скодта ахæм рæсугъд зарæг. Бирæтæ йæ нымайынц таурæгъон хъайтарыл дæр, афтæмæй та Нартыхты Сосо уыд реалон адæймаг, йæ номыл горæт Алагиры уынг кæй ис, уый дæр алчи нæ зоны. Райгуырд 1896 азы Хуссар Ирыстоны, Нартыхъæуы (Суацъала). Паддзахы æфсады баслужбæ кæныны фæстæ йæхи сбаста революцион архайдимæ, æнауæрдон тох кодта мæгуыр адæмы æфхæрджытимæ. Дыууынæм азы Гуырдзыстон ирон адæмы ныхмæ геноцид куы расидт, уæд Нартыхты Сосо сарæзта растадонты къорд. Нысан æрцыд Хуссар Ирыстоны лигъдæтты хъуыддæгты фæдыл Терчы зылды эвакуацион комитеты сæрдарæй, уый æмрæстæджы уыд Алагиры милицийы хистæр дæр. Уый æгъатырæй тох кодта давджытæ æмæ стъигъджыты ныхмæ. Йе ‘мдугонты мысинæгтæм гæсгæ-иу фыдгæнджытæ æмæ абырджытæ йæ ном фехъусгæйæ дæр барызтысты. Æргомæй йæ ныхмæ рацæуынмæ сæ ныфс нæ хастой, фæлæ тынг зæрдиагæй архайдтой, цæмæй йæ сайдæй амардтаиккой. Иу уазал зымæгон бон Сосомæ фæхабарчындæуыд, зындгонд абырæг – Хъуылатæй йæ мыггаг, Алагиры кæйдæр хæдзары æмбæхсы, зæгъгæ. Сосо йæм ахсынмæ куы бацыд, уæд æй абырæг фехста чъылдымырдыгæй. Фæлæ адæм æрхъула кодтой хæдзарыл, æрцахстой абырæджы æмæ дзы райстой Нартыхы фырты маст.
Сосойы æвæрæн бон æнæхъæн Сæлыгæрдæн рацыдысты фæстаг фæндараст ын зæгъынмæ. Цыбыр рæстæгмæ йыл адæм скодтой зарæг, кæцыйæн æнæфæивгæйæ баззад йæ мелоди, фæлæ текстмæ хаст æрцыд бирæ ивддзинæдтæ. Йæ фыццаг варианты текст уыд ахæм:
Сау хохы фыййау мын тулдзмæ куы баскъæрдта,
Уæ-рæйдæ, уæ-рæйдæ, тулдзмæ куы баскъæрдта!
Нартыхты Сосо мын афтæ куы бадзуры,
Уæ-рæйдæ, уæй, бецау, Нартыхты Сосо!
Мæ фыдмæ арвитут хурæй хъæргæнæг,
Уæ-рæйдæ, уæ-рæйдæ, хурæй хъæргæнæг, гъей!
Нартыхты Сосо мын афтæ куы бадзуры,
Уæ-рæйдæ, уæй, бецау, Нартыхты Сосо!
Мæ дзурæн дзых, дам, мын тугæй æрбахгæдта.
Уæ-рæйдæ, уæй, æцæг тугæй æрбахгæдта!
Нартыхты Сосо мын афтæ куы бадзуры,
Уæ-рæйдæ, уæй, бецау Нартыхты Сосо!