Дзæуджыхъæуы центрон чиныгдоны этнографион Клуб «Ирон фарн, ирон æгъдау фæлтæрæй-фæлтæрмæ»-йæн традицион сси алы аз дæр Ногбоны бæрæгбон «Хæдзаронтæ»-й райдайын.
– Ацы уæззау рæстæг æмæ уавæрты та нæ бафæндыд нæ чысыл чиныгкæсджытæ æмæ хæлæртты нæ рагон фыдæлтæй нын цы фæтк баззад ацы хъæлдзæг бæрæгбоны фæдыл, уыимæ базонгæ кæнын, – мадзал гомгæнгæйæ загъта Цæгат Ирыстоны культурæйы сгуыхт кусæг, Дзæуджыхъæуы центрон чиныгдоны бæстæзонæн хайады сæргълæууæг Дзугаты-Мурасты Риммæ.
Фембæлды райдианы мониторыл æвдыст цæстуынгæ æрмæг бæрæгбондзауты зæрдæ барухс кодта зындгонд зарæггæнæг Сечъынаты Альбинæ йæ хъæлдзæг зарæг «Хæдзаронтæ»-й. Цыбыртæй амонæджы раныхасæй æрбацæуджытæ базонгæ сты Ног азы райдиан нæ рагфыдæлтæ Ногбонты «Хæдзаронтæ» куыд бæрæг кодтой, уыимæ. Кадджын уавæры сæм сæмбæлдысты нæ республикæйы Журналистты цæдисы уæнг, поэтессæ, тележурналист Санахъоты Маринæ, сывæллæтты эстетикон центр «Сфæлдыстад»-ы («Творчество»)-йы фæндырдзæгъдджыты къорды уæнгтæ – сæ разамонæг Дзиццойты Жаннæ, 39-æм скъолайы ахуыргæнджытæ æмæ 1-4-æм кълæсты ахуырдзаутæ сæ ныййарджытимæ, скъолайы «Хæдзаронты» къорды уæнгтæ æмæ сæ разамонæг, уæлæмхасæн ахуырты ахуыргæнæг Танделаты Розæ, чиныгкæсджытæ æмæ чиныгдоны кусджытæ.
– Нæ фыдæлтæ нын стыр хæзнатæн цы æгъдæуттæ ныууагътой, уыдонæн сæ бæркадджындæр æмæ хъæлдзæгдæр бæрæгбон у Ногбон. Уыцы æхсæв-иу изæрæй алчидæр скодта йæ дуармæ стыр арт. Стырæй-чысылмæ архайдтой арты сæрты агæпп кæнын, цæмæй Зæронд азы фыдбылызтæ æмæ бæллæхтæ арты басудзой. Ног аз та ног хæрзтæ æрхæсса. Алы хæдзары дæр æвæрдтой дзаджджын фынгтæ, æнæмæнг арæзтой дедатæ, басылтæ, Æртхурон – бинонтæн. Зæрдиагæй æнхъæлмæ кастытсы Хæдзаронты фæзындмæ, – уазджытæн ацы бæрæгбоны фæдыл чысыл афæлгæст сарæзта мадзаламонæг Мурасты Риммæ. – Рагацау-иу æрцæттæ кодтой мысайнагæн лыстæг æхцатæ, адджинæгтæ. Изæрмæ хæстæг-иу фæсивæд фæкъордтæ сты. Алы къорды дæр Арсы фæлгонц æмæ фæндырдзæгъдæг уыд æнæмæнгæй. Иннæтæ чи куыд арæхст, афтæ сæхи цæттæ кодтой алыхуызон пысултæй-дарæстæй, цæсгæмттæ ахуырстой ахорæнтæй. Сæхи-иу тæрсæнты хуызæн скодтой, ома, фыдбылызтæ фæтæрсой æмæ сæ асурой сæ уындæй. Хъæрæй-иу хъæлдзæгæй ныхас кодтой, стыр лæдзæгæй дуæрттæ, зæхх хостой, уый дæр фыдбылызтæ, низты сурыны нысан уыд.
Фæндырдзагъд æмæ зардимæ-иу хæдзары къæсæрæй бакалдтой хоры нæмгуытæ, лыстытæ, æхцатæ – бæркад хæссыны тыххæй. Хъазт йæ тынгыл, афтæмæй-иу Арс афæлдæхт, ома фыдбылызты сæфты охыл.
Хæдзары æфсин-иу рахызт арфæтимæ, мысайнаг æмæ къафеттæй йын йæ былтæ сæрдгæ ног амонд, ног цард хæссæг Арсæн. Арс рогæн фесты дзæбæхæй ног тыхтимæ æмæ æркафы…» – Мурасты чызг уазджыты бæрæгбоны сусæгдзинæдтимæ куыд зонгæ кодта, афтæ дын æрбайхъуыст фæндыры цагъд, дуары гуыпп-гуыпп. Æрбагуылф кодтой «Хæдзаронтæ» алыхуызон пысулты æмæ ахуырстытæй къафеттæ æмæ хоры нæмгуытæ калгæ.
– Хæдзаронтæ! Хæдзаронтæ!
Фæцæуынц уæм æддагонтæ.
Уæ дуар ма сын бакæнут,
Уæ мæсыгмæ сæ бахонут.
Радыгай арфæтæ кæнынц:
– Ног Аз уын ног хæрзтæ æрхæссæд!
– Уæ фидæн уæ абонæй рæсугъддæр!
– Уæ библиотекæйы чиныгкæсджыты нымæц фылдæрæй-фылдæр куыд кæна!
– Уæ басылы къух мæн куыд фæуа!
– Уæ чингуыты къæбиц азæй-азмæ хъæздыгдæр куыд кæна!
Фæндыры цагъд фæхъæрдæр æмдзæгъдимæ, стæй фæсыкк:
– Мидæмæ рацæут, мидæмæ.
Фарнимæ нæм æрбахизут.
Бæркад æфтауæг басгуыхут!
Фæрнджынæй фæцæрут!
Хорз амæндтæ æрхæссут!
Фæндыры цагъд та фæхъæрдæр æмдзæгъдимæ:
Амонæг:
– Диссæгтæ, ай чындз дæр куы ис уемæ. А-ма, æз уын æм бакæсон. Батутæ йыл кæн, цæстдзыд кæны.
Амонæг схæцыд хызыл, кæсы æмæ дзы фæтæрсæгау кодта. Чындз афтæ фыдуынд ахуырстытæ уыд, иннæтæм дæр æй февдыста æмæ йын тагъдгомау йæ хыз æрæмбæрзта:
– Æйтт, лæппутæ! Чындзимæ иу кафт æмæ йын йе ’гъдау! – Лæппу йæ дзыппытæ сгары, систа æхца, рахуыдта чындзы кафынмæ. Чындз кафы, йæ къæхтыл цыдæр дынджыр батинкæтæ сырх лентæтæ бастæй.
– Лæппу, де ’гъдау! (æхца дæтты)
– Уый гыццыл у, ныртæккæ чындзимæ ракафт фæзынаргъдæр!
– Уый дæр та пъадаражанимæ бахауд?
– Уæдæ, уæдæ.
– Гъемæ, нал акафдзынæн, æндæр ма дзы исты ис?!
Чындзы къæхтæм фæкомкоммæ:
– Æллæх, Чындз, дæ дзабыртæ дæ не ‹лвасынц? Фæзилæнты дæ ма ахæссæнт.
Чындз иунæгæй кафынтæ систа, фæндыр йæ цагъдæй банцад,
Уæддæр ма чындз кафы.
– Бауромут æй. Цы хабар у, стырдæр дзабыртæ ма йыл скодтаиккат!
– Фаг у, фаг, бауром!
Уалынмæ Арс æрфæлдæхт
– Арс ахауд, нæ арс фæрынчын, йæ хос нæ фысымтæм. Мысайнаг тагъддæр. Кæм ис фысым?
Амонæг:
– Цы бæллæх сæмбæлд уæ Арсыл? Цуанæттæ дæр куы никуыцæй зынынц, нæмыг дæр ыл куынæ сæмбæлд, уæд цы кодта, цы бæллæх ыл бамбæлд?
Цы йын хъæуы, чи зæгъдзæн?
Репликæ залæй:
Æвæццæгæн, мыд фаг нæ бахордта æмæ йæ сæр разылд?
Амонæг рахаста чыргъæды къафеттæ, дедатæ, басылтæ æмæ æхца.
Амонæг:
– Арс, а-ма басмуд ацы æхца æмæ мыдæй арæзт адджинæгтæм, кæд дын æвдадзы хос фæуиккой.
Хафы йыл сæ æмæ Арс сабыргай йе уæнгтæ айвæзта, райгас, фестад æмæ
æмхуызонæй кафынтыл схæцыдысты.
– Хæдзаронтæ! Хæдзаронтæ!
Айсут нын нæ арфæтæ.
Зæронд Азæн – фæндараст,
Фыдбылызтæ ахæссæд.
Ног Аз нæм æрбахæццæ,
Амонд йемæ æрбахæссæд!
Кафт æмæ зарды фæстæ сын амонæг раарфæ кодта. Сывæллæттæн ма дзы уыд Ногбонты цыбыр Викторинæ дæр.
Хæдзаронты æмæ Ногбоны тыххæй æмдзæвгæтæ иронау æмæ уырыссагау дзырдтой кæрæдзийы фæдыл. Уæдæ Танделаты Розæйы разамындæй 39-æм скъолайы ахуырдзаутæ иронау равдыстой цыбыр сценкæ «Булчъы» аргъауæй дæр. Миткъуыбæрттæй æмæ иннæ хъæзтытæ дæр цымыдисаг уыдысты сывæллæттæн.
Ансамбль «Фæндыры зæлты» уæнгтæй Баскъаты Валери æмæ Ленæ, стæй Тибилашвили Валерияйы цагъд куы райхъуыст (сæ разамонæг Дзиццойты Жаннæ), уæд тыхджын къухæмдзæгъдимæ стырæй-чысылмæ бацыдысты кафты.
Стыр цымыдисимæ сывæллæттæ бакастысты цæстуынгæ æрмæг «Хæдзаронтæ» раздæр куыд цыдысты хæдзæрттæм, уымæ дискыл фыстæй дæр.
Фембæлды кæрон бæрæгбондзаутæн лæвæрттæн байуæрстой басылтæ æмæ дедатæ, номдарæнтæ «Хæдзаронтæ»-йы текстимæ иронау.
Ног азы арфæтимæ бузныджы ныхас загътой Дзиццойты Жаннæ, Танделаты Розæ, ныййарджытæ, ахæм цымыдисаг мадзæлттæ кæй аразынц библиотекæйы кусджытæ. Æхсызгон уыдысты нæ кадджын уазæг Санахъоты Маринæйы бæрæгбоны арфæтæ дæр æппæт Иры адæмæн, стыр разыйæ баззад чиныгдоны кусджытæй, ахуыргæнджытæй, зæгъгæ, ахæм цымыдисаг фембæлдтæ кæй аразут, сæйрагдæр та – рæзгæ фæлтæртæм нæ традицитæ æмæ æгъдæуттæ кæй хæццæ кæнут, сæ цæрæццаг кæныныл сын кæй архайут. Ног Аз лæвæрттæй фидауы æмæ йе ’мдзæвгæты æмбырдгонд «Мелодия слов» балæвар кодта быынæттон чиныгдонæн.
– Ног Азы хорзæх уæд æппæт Иры дзыллæйы, махæн та не сфæлдыстадон артдзæсты норст цæхæр макуы ахуыссæд Ирон Фарн, Ирон Æвзаг æмæ Ирон Æгъдауы цæрайæн! – кæронбæттæны йæ ныхас арфæйæ балхынцъ кодта Мурасты Риммæ.