Ирон аив прозæйы бындурæвæрджытæй иу – Коцойты Арсены райгуырдыл сæххæст 152 азы
«Æвзонг ирон литературæйы мæсыгыл Коцойы-фырты радзырдтæ зынаргъ дур æрæвæрдтой… Уыцы радзырдты ирон хуымæтæг æвзаг рæсугъд амадæй равдыста йæ цæсгом, алырдæм дæр тасы, цыфæнды арф хъуыды радзурын дæр фæразы. Цы литературон æвзаг аразæм, уымæн Коцойы-фырты æлвæст æвзаг æмæ бæркадджын ныхас стыр æххуыс фæуыдзæн. Коцойы-фырты размæ ирон прозæ нæ уыди. Фыццаджыдæр уый радзырдтæй фехъуыстам прозаикон ныхас ирон æвзагыл».
Коцойты Арсенæн фыццагдæр раст аргъ чи скодта, уый уыдис зынгæ литератор, критик Тыбылты Алыксандр. Арсены аивад дисы æфтыдта адæмы дæр æмæ критикты дæр. Арсен дæсны нывгæнæг кæй у, уый гуырысхойаг никæмæн уыд, уый ныхмæ дзурын йæ бон нæ уыд цыфæнды карз критикæн дæр.
Зын æмæ удхайраг уыд Арсены цард. Райгуырд Джызæлы1872 азы. Рынчын хаста, афтæмæй ахуыр кодта хъæууон скъолайы. Ницы федта сабийы цинтæй. Скъоладзаутæ æййæфтой над æмæ æфхæрд. Фылдæр ахуыр кодтой дины чингуытæ, уыдон та хорзæй ницы лæвæрдтой зонд æмæ зæрдæйæн, афтæмæй ахуырад сабитæн уыдис æхсызгондзинад нæ, фæлæ удхар. Уæддæр Арсен уарзта чингуытæ кæсын, уыдис зæрдæргъæвд, тырныдта дунейы диссæгтæ зонынмæ. Арсен ахуыр кодта Æрыдоны семинары. Ам зæрдиагæй каст аив литературæ, фæцалх уацмыстæ фыссыныл. Фæлæ йæ низ уæгъд нæ уагъта æмæ семинар каст нæ фæци. «Æрцардтæн Джызæлы, куы фæдзæбæх уон, уæд дарддæр исты фæндтæ кæндзынæн, зæгъгæ, – фыссы Коцойты Арсен йæ автобиографийы. – Адаргъ мыл сты удхары азтæ».
Уæдæй фæстæмæ Арсены сæ разæй хастой царды тымыгътæ, тардтой йæ хъæуæй хъæумæ, горæтæй горæтмæ. Куыста ахуыргæнæгæй Цæгат Иры хъæуты – Хъæдгæроны, Дæргъæвсы, Уыналы. Скъолатæ уыдысты аргъуаны дæлбар. Уырдæм дины кусджытæ æмгæрон нæ уагътой сæрибар хъуыдытæ æмæ наукæйы рухс. Арсен та сабиты ифтонг кодта уыдонæй. Уыцы куыст нæ цыд сауджынты зæрдæмæ, уыйадыл æрыгон ахуыргæнæг æгуыстæй аззади. Арсен бынтондæр схауæггаг ис. Афтыд Хуссар Ирмæ. Куыста ахуыргæнæгæй Чысангомы хъæуты. Фыста уацхъуыдтæ газеттæм. Фæлæ йыл цард нæ хæцыди.
1902 азы ацыд Бетъырбухмæ. «Авзарон, загътон, мæ тыхтæ, цард фыцгæ кæм кæны, уым», – фыссы Арсен йæ автобиографийы. Стыр сахары бирæ бæллицтæ басыгъд, бирæ хъысмæттæ дзы фехæлд. Афтæ уыд Арсены уавæр дæр: «Кæм службæ, кæм фысгæ, афтæмæй дзы ацардтæн иу къорд азтæ. Куыд æнхъæл уыдтæн, афтæ нæ ацыдысты мæ фæндтæ, æмæ та фæстæмæ Калачы балæууыдтæн. Куы куыстджын, куы æгуыст, куы стонг, куы æфсæст, афтæмæй та дзы ацардтæн цасдæр рæстæг».
Арсен уыд рæстдзинадыл тохгæнæг. 1909 азы фыста: «Цыппар мæйы размæ «Тифлиский листок»-ы кусын куы байдыдтон, уæд æй æз прогрессивон газет æнхъæлдтон. Фæлæ уайтагъд фыдæнхъæл фæдæн. Мæ уацхъуыдтæй судзаг чи нæ у, уыдон æхсызгонæй мыхуыр кæнынц…Фæлæ чысыл нæ рæстæджы риссаг фарстытæм кæм февналын, уыцы уацтæ æвзæрыл банымайынц. Æркæсын газеты иннæ кусджыты фыстытæм — æнæпайда æмæ æнæсæрфат дзæнгæда…» («Фыстæг редакцимæ»).
1910 азы Калачы цæуын райдыдта журнал «Æфсир». Редакторæй йын равзæрстой Арсены. Уый равдыста стыр хъару. Уыди журналæн аивадон фæлгонцгæнæг. Уагъта дзы йæ карикатурæтæ, цыбыр юморескæтæ, уацтæ, радзырдтæ. Ам Арсены курдиат зыны æппæтвæрсыгæй. «Æфсир» бæлвырд ахъаз фæци ирон адæмы культурон рæзтæн.
Журналæй рацыд æдæппæт 14 номыры, стæй йын фæрæзтæ нал уыд æмæ æхгæд æрцыди. Арсен та ногæй схауæггаг. Ацыд та Бетъырбухмæ. Куыста редакциты корректорæй, уыимæ газет «Правда»-йы дæр (1912 аз). Сфæлмæцыд рахау-бахауæй, мæгуыры цардæй. Ныууагъта литературæ æмæ куыста конторщикæй æфсæнвæндæгтыл. Ныддаргъ ыл сты æгъуыз, иугъæдон æмæ æрхæндæг азтæ, йæхæдæг куыд зæгъы, афтæмæй суанг 1920 азмæ. Уæд сыздæхт Ирыстонмæ. Бирæ бакуыста Цæгаты дæр æмæ Хуссары дæр мыхуыры хъуыддагыл, газеттæ æмæ журналтæ уадзыныл. Фæлæ советон дуджы йæ сæйраг куыст уыди сфæлдыстад. Арсены аивад æлутонау у ахъаззаг. Фыццаг æркастæй йæ радзырдтæ зынынц хуымæтæг нæ, фæлæ æгæр хуымæтæг. Фæлæ сын сæ мидисы æрфытæ сгарын куы райдайæм, уæд разынынц æнæбын. Сæ сюжеттæ, се ‘рмæг, сæ фæлгонцтæ ист сты цардæй æмæ сæ зынынц царды хуызтæ. Идейон тых сын дæтты æнæлаз рæстдзинад: сæ нывты, сæ архайды, сæ хъуыдыты ис царды æцæгтæ.