Ирон адæмон сфæлдыстад æвæджиауы хъæздыг у Нарты кадджытæ, Даредзанты таурæгътæ æмæ Царциаты диссæгтæй. Нарты кадджытæн сæ хъысмæт парахат æмæ уæрæх у. Сæ фылдæр хайы сын Ирыстоны цы къуымы нæ зонынц, ахæм нæй. Уæдæ сæ æрæмбырд кæныныл, сæ рауадзыныл æмæ сæ раиртасыныл дæр куыст рагæйдæр æмæ бæстондæрæй цæуы, æмæ дзы кæд къухы цыдæртæ бафтыд, уæддæр сæ иртасыны сæйраг фыдæбон нырма разæй ис.
Даредзанты таурæгъты хъуыддаг дæр нырыонг уыд цауды бынаты, хæрзæрæрыджыйы онг хицæн чиныгæй уагъд дæр нæма æрцыдысты.
Бынтон рохуаты баззадысты Царциаты диссæгтæ, сæхæдæг сæхи тыххæй цæйау зæгъынц: «Мæнæ Царциаты диссæгтæ», «Царциаты сæфт фæкодтой», «Царциатау цæрддзу кæнынц», «Царциаты ми сыл æрцыд», «Оу, мæнæ Царциатæ» æмæ æндæр ахæм – Царциатимæ баст хъуыдытæ цæмæн фæзæгъæм, уый дæр нал зонæм. Царциаты диссæгтæй чингуыты рæстмæ мыхуыр дæр никуы уыд. Æрмæст дзы Тыбылты Алыксандр æртынæм азты чиныг «Хуссар Ирыстоны фольклормæ» бахаста дыууæ таурæгъы «Царциатæ æмæ цъыбыртты диссæгтæ» æмæ «Уæйгуыты фесæфт». 1973 азы та дзы Биазырты Алыксандр йæ арæзт чиныг «Нарты таурæгътæ æмæ хабæрттæ»-мæ бахаста хæрз къаннæг хабæрттæ: «Царциатæ Цымийы хъæуы», «Царциаты уæлмæрд Лæцы», «Царциаты сæфт» æмæ «Царциатæ ингæнмæ куыдæй бацыдысты».
Дзæнæтыбадинаг Беджызаты Дудар стыр куыст бакодта Царциаты диссæгтæ æрæмбырд æмæ бабæстон кæныныл. Дудары фæллæйттæ 1989 азы мыхуыр кæнын райдыдта журнал «Фидиуæг». Уый сæ рахаста æппæт ирон адæмы размæ, æмæ дзы стæм бузныг.
Дудар йæхæдæг куыд зæгъы, афтæмæй Царциаты диссæгтæй йæ къухы цы бафтыд, уыдон сты таурæгъгæнджытæ Беджызаты Леуан æмæ Гæмсыры, Абайты Цицка, Бураты Захар, Тотраты Лексо, Мæхъиты Дауыт, Сланты Иликъо æмæ Михакъа, Мамиты Тасо, Плиты Абе, Саппиаты Бесо æмæ æндæрты фæрцы. «Царциаты таурæгътæ парахат кæй не сты, уымæн йæ аххосаг у – бирæ таурæгъгæнджытæ сæ дзырдтой цыбыртæй, къæзгæйæ, – фыста Беджызаты Дудар, – бирæтæ сæ дзырдтой, цыма цæмæйдæр тарстысты, афтæ. Гæмсыр æмæ мын Тасо афтæ загътой: «Цæмæн дæ хъæуынц Царциатæ, Хуыцауы фæндæй сæфт сты, æмæ Хуыцауы хъыджы чи цæуы – фæфыдæх дæм уыдзæни».
Царциатæ равзæрдысты Хур æмæ Мæйы фæндонæй. Сæ ныфс дæр уыдон сты, сæрбахъуыды рæстæг сæхи уыдоныл фæдзæхсынц. Ис сæм, нартау, абоны адæмы миниуджытæ. Сæхи хъаруйæ амал кæнынц царды фæрæзтæ. Æххæст сты алцæмæй дæр, сты сабыр, æнæхъыгдаргæ адæм, сæхиуыл никуы феввæрсынц, иннæтæм уæлейæ дæлæмæ нæ кæсынц, фæлæ знагмæ сты æгъатыр, нæ барынц мæнгарддзинад, карзæй æфхæрынц гадзрахатæй цæуæджы. Царциаты къухæй бындзагъд, быныскъуыд фесты еугуыппыртæ, гуымиртæ, уæйгуытæ, цъыбырттæ, сугътæ, цъырынгатæ.
Царциаты цæрæн бынæттæ амонынц Астæуккаг Ирыстоны хæхты дыууæ фæрстыл дæр. Сæ номимæ баст сты ахæм бынæттæ: Ахуыбаты бæрзæнд, Чызджыты адаг, Едысы хъæу, Уæйгуыты галуан, Едысы хъилдур къæдзæх, Бикъуырау къæдзæх, Тепле-хох, Адай-хох, Мамысоны æфцæг, Фыдхуыз хох, Царциаты уæлмæрдтæ Лæцы, Дзимыргомы æмæ æндæр рæтты. Нартæ Хуыцауимæ тохы фесæфтысты Сырдоны æвзагæй, фæлæ сæ кады хъуыддæгтæ баззадысты. Царциаты дæр зынг æмæ зынглæсæнæй Хуыцау фесæфта Маммийы аххосæй. Семæ ахастой сæ сусæгдзинæдтæ, æрмæстдæр ма баззадысты сæ диссæгтæ.
Фæлæ абон нæ ныхасы сæр, сæйраджыдæр, у Даредзанты тыххæй, бæлвырддæр зæгъгæйæ, æппынфæстаг Даредзанты таурæгъты хицæн чиныгæй кæй федтам, уый фæдыл. Чиныг рухс федта рауагъдад «Проект-Пресс»-ы. Рауагъды идейæйы автор æмæ къухдариуæггæнæг у Кодзырты Жаннæ. Мах иудадзыг рæгъмæ хæссæм Нарты кадджыты, сæрыстырæй йæ дзурæм, нæ комкоммæ рагфыдæлты хæзнатæ кæй сты, фæлæ Даредзанты таурæгътæ æмæ Царциаты диссæгтæ дæр нæ дзыхæйдзургæ сфæлдыстады хæзнатæ кæй сты, уый нæ ферох вæййы.
Æгæрыстæмæй нæхицæй, нæ ирзонады тыгъдады дæр уыд ахæм иртасджытæ, кæцытæ дзырддаг æмæ дызæрдыггаг кодтой Даредзанты таурæгъты… Гуырдзиаг «Амиран Дареджани» æмæ, дам, сæ персаг «Шахнаме»-йы тæфаг ис, бынтон мах, дам, не сты. Æндæр адæмты «тæфаг» Нарты кадджыты дæр ис, уымæн æмæ æнусты дæргъы сыхагиуæг чи кæны, уыцы адæмтæ кæрæдзийы тæфаг æнæмæнг райсынц, уый историон æцæгдзинад у. Фæлæ, мах ахæм адæм стæм, нæхион нæхи хонынмæ дæр зивæг кæнæм, стæй нын уыцы «нæхион» исчи кæнæ исчитæ куы байсынц, уæд нæм бахъары æрмæстдæр. Уæддæр хорз у æмæ уæлдæрзагъдгонд рæдыд позицийæн нæ зонады пахуымпар Абайты Васо йæ ных бакъуырдта, æмæ йын скодта рæстаг анализ:
«Цари, Халифы и принцы, которыми наполнен «Амиран Дареджани», изгнаны из осетинских сказаний. Главные герои обращены в членов одной фамилии, одного рода, скроенного по образцу осетинских родов».
Иумæйагæй сисгæйæ Даредзанты таурæгътæн стыр нысаниуæг ис æндæр адæмты царды дæр, фæлæ нæ ирон Даредзанты эпосæн ис йæхи хæдгъуыз ирондзинад, куыд сæ хабæрттæ, афтæ сæ архайджыты миниуджытæ дæр ирдæй дзурæг сты ирондзинады æууæлтыл, ирон адæймаджы миниуджытыл.
Æнгом баст сты ирон цардуаг æмæ историон бынтимæ. Уый тыххæй ныууагътой арф фæд нæ Ирбæсты хуыздæр фыртты сфæлдыстады – Гæдиаты Секъа, Брытъиаты Елбыздыхъо æмæ Тугъанты Махарбегæй райдайгæйæ.
Нæ рагфыдæлтæй нæм ахæм хæзнатæ кæй æрхæццæ, уый амонды хъуыддаг у æмæ сæ хъуамæ хъахъхъæнæм цæстыгагуыйау. Бузныг зæгъын æмбæлы, ацы чиныг, ахæм æвæджиауы лæвар кæй фæрцы бафтыд нæ къухы, уыдонæн се ‘ппæтæн дæр. Махæй бирæтæ æнхъæл уыдысты, цыма ныры онг Даредзантæй цал таурæгъы зыдтам, уыдон йедтæмæ нæ уыдысты, фæлæ уал нæ ацы чиныг зонгæ кæны æнудæс таурæгъимæ. Æгасцуай зæгъын ын хъæуы, куыд æнусты æрфыты минæварæн, афтæ.
Стыр бузныг зæгъын æмбæлы профессор (цæмæдæр гæсгæ чиныджы нысангонд у куыд филологон зонæдты кандидат) Плиты Гацырæн, чиныгæн цы бæстон æмæ зæрдæмæхъаргæ разныхас ныффыста, уый тыххæй. Ахæм чиныг, ома, дзыхæйдзургæ сфæлдыстадыл дзурæг чиныг нæ фидауы æнæ иллюстрацитæй. Чиныг «Даредзантæ» полиграфион æгъдауæй у тынг дæсны фæлыст æмæ арæзт. Ис дзы иллюстрацитæ дæр, сты Харебаты Дауыты конд. Нывгæнæджы конд иллюстрацитæ ирдæй æвдисынц, арæхстджын къух ын кæй ис, йе ‘рмдзæфмæ гæсгæ диссаджы курдиатджын кæй у.
Ноджы йын фылдæр бантысæд, фæлæ ацы чиныджы йæ фæлгæнцтæ сæ типаж æмæ æнгасы хийæдтæ æмæ характертæм гæсгæ цасдæрбæрцæй фæиппæрд сты ирондзинадæй, æгæр аргъауон фæлгæнцтæ сæ схонæм, æмæ уым æвзæрæй ницы ис – Даредзантæ фылдæрбæрцæй аргъауон персонажтæм хауынц, фæлæ адон ирондзинады æууæлты барæнтæй æгæр æцæгæлон-аргъауон рауадысты.
Хуыцауы бын тæригъæд зæгъын не ’мбæлы: национ хиæмбарынад разæндгардгæнæг чингуытæ уадзыны хъуыддаджы а-фæстаг азты размæ тынг ацыдыстæм. Раздæр æргомæй дзурæн дæр кæуыл нæ уыд, нæ уыцы риссаг фарстатæн дæр ныр фадат ис, цæмæй сæ алыгъуызы дæр хæссæм дзыллæйы рæгъмæ. Гъемæ Хуыцау зæгъæд, цæмæй нын фылдæр æнтыстытæ бафтын кæна нæ къухты ацы ахсджиаг хъуыддаджы.
КЪУДУХТЫ Маринæ