Хозиты Ясоны фырт Яков райгуырд 1916 азы æртхъирæны мæйы (8 февралы) Зруггомы, Хозитыхъæуы, Нары зылды Цæгат Ирыстоны.
«Туалгомы хæхтæй цы æрдхæрæны æнкъарæнтæ («Цæргæсы бæллын», «Уæларвы нæрын», «Дымгæйы хъарæг», «Цæф сæгуыты маст», «Æхсæрдзæны хъаст», «Фыййауы зарæг…») рахаста, уыдон йæ риуы æрдзон хуызы баиу сты быдырон нывтимæ («рог дымгæ, бæлæсты уайсæст, стъалыты дзыгуыртæ, рыгкалгæ фæндæгтæ, цъæх-цъæхид сæрвæттæ…») æмæ фыццаг хатт райхъал кодтой лæппуйы зæрдæйы сфæлдыстадон тæмæн». Ралæууыд Стыр Октябры социалистон революцийы дуг. Революцийы цæхæртæ баивылдысты хæхтæм дæр. Ссæрибар сты хæххон мæгуыр адæм, бакасти сæм советон хур йæ царддæттæг цæстæй. Мæгуыр адæмæн фадат фæци уæрæх быдыртæм ралидзынæн. 1921 азы Хозиты бинонтæ дæр ралыгъдысты быдырмæ (Яковыл цыд фондз азы). Цæрæн бынатæн равзæрстой Къардиуыхъæу (ныры Кировыхъæу). Бацыдысты колхозмæ («Хурзæрин»), куысты уыдысты раззагдæртимæ.
Биографи
1925 азы Яков Кировыхъæуы хъæууон скъолайы къæсæрæй бахызт фыццаг къласмæ. Ам бауарзта поэзи. Ам æндæр нывтæ сыстадысты йæ цæстыты раз, æндæр зæлтæ ауадысты йæ хъустыл: «Хъæууон сабыр изæртæ… Ноггуырд мæй. Стъалыты дзыгуыртæ æнæкæрон арвы къусы. Терчы зарæг. Быдираг рыгкалгæ фæндаг. Цъæх-цъæхид сæрвæттæ хъæугæрон. Байрæгты æмæ уæрыччыты чъыллиппæй хъазт». Уыцы хъæууон нывтæ Яков айста хæстæг йæ зæрдæмæ. Ахуыр кодта зæрдæрайгæйæ, бацыд ногдзауты балмæ, уыдис раззагдæртимæ. Къостайы «Ирон фæндыр», æнæ чиныгмæ кæсгæйæ, дзурын базыдта хистæр кълæсты. «Ме ’фсымæр Ногийы фæрцы, – фыста фæстæдæр Яков йæ автобиографийы, – базонгæ дæн «Ирон фæндыр»-имæ. Ноги зыдта æнæхъæн «Ирон фæндыр» æнæ чиныгмæ кæсгæйæ, арæх-иу дзырдта Къостайы æмдзæвгæтæ. Мæнæн-иу Ногимæ хъусгæйæ, мæ зæрдæ рухс кодта фырцинæй. Кæсын нæма зыдтон, афтæмæй цалдæр зыдтон Къостайы фыстытæй дзурын. Кæсын куы базыдтон, уæд мæ къухтæй нал цух кодта «Ирон фæндыр», æхсæв дæр-иу æй бавæрдтон мæ базы бын. Фыццаг æмдзæвгæтæ райдыдтон фыссын Къостайы фыстытæм кæсгæйæ».
Чысыл сывæллонæй фæстæмæ Яков ахуыр кодта ирон аив дзырды тыгъдады стыр адæмон фыссæг Къостайы сфæлдыстадыл. Кировыхъæуы скъолайы йæ æмдзæвгæтæ фыссынмæ разæнгард кодтой йæ уарзон ахуыргæнджытæ. «Къулы газет» уагъта, уыд йæ редактор. Ам фæзындысты йæ фыццаг фæлварæнтæ литературæйы сфæлдыстады.
«Фыццаг хатт 1929 азы ныффыстон æмдзæвгæ «Уалдзæг», хъæууон скъолайы куы ахуыр кодтон, уæд. Тынг фæцыдис ахуыргæнджыты æмæ ахуыргæнинæгты зæрдæмæ, къулын газеты куы рацыдис, уæд», – дзырдта-иу Яков.
Хур та хъæлдзæг
Хъазы арвыл,
Рцыдис уалдзæг,
Бæстæ дардыл
Тынг фæцъæх.
Миты ‹нкъардæй
Райхъал бæстæ,
Цъиуты зардæй
Райынц фæзтæ,
Райы зæхх…
Скъолайы ахуыры фæстæ Яков 1930 азы бацыд областы фыццаг-дæнцæгон скъоламæ. Кæд ацы скъоламæ истой æрмæст сидзæр сывæллæтты, уæддæр къамисы уæнгты зæрдæмæ Яков афтæ тынг фæцыд æмæ йæ айстой ахуырмæ. Профессор Туаты Уæлгъа фыста: «Хæрз чысыл ма уыдис Яков… Арæх-иу касти æмдзæвгæтæ, куы йæхи, куы та иннæ фысджыты фыстытæ. Ахуыр кодта тынг хорз». Областы скъолайы фæстæ бацыд Хъæууонхæдзарадон техникуммæ. Дыууæ азы фæахуыры фæстæ (1931–1932) раивта Цæгат Ирыстоны пединститутмæ, уымæн æмæ йæ уарзондзинад литературæмæ тыхджындæр уыд. Æвзаг æмæ литературæйы факультет æнтыстджынæй каст фæци 1936 азы. Институты царды уыд активон архайæг. Йе ‹мдзæвгæтæ æрмæст институты къулы газеты нæ, фæлæ мыхуыры арæхдæр цæуын байдыдтой ирон газеттæ «Рæстдзинад», «Æрыгон большевик» æмæ журналты фæрстыл.
1932 азы Яков бацыди Ленинон фæскомцæдисы рæнхъытæм.
1934 азы институты цы литературон къорд сæвзæрд, уымæн йæ бындурæвæрджытæй иу уыд Яков. Йæ хорз ахуыр æмæ æхсæнады активон архайды тыххæй цалдæр хатты райста премитæ дирекци æмæ профкомæй. Йе ‹мдзæвгæтыл фæзындис критикон фыстытæ газетты фæрстыл, скодтой ын аккаг аргъ. Дæбе йæ схуыдта «стъалы», иннæтæ дæр раиртæстой, фыссæджы хъару йæм кæй ис, уый. Иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæци уæлдæр ахуырад æмæ йæ институты дирекци арвыстой ЦИНИИ-йы аспирантурæйы литературон хайадмæ.
Йе сфæлдыстадон бынтыл афæлгæст
Æрыгон поэт дисы æфтауы, цас ын æнтыст, уымæй. Фыста æмдзæмвгæтæ, аргъæуттæ, эпиграммæтæ, уацтæ. Тæлмац кодта классикты уацмыстæ (поэзи æмæ прозæ). «Йе ‘сфæлдыстады бæрæгæй зынынц дуджы оптимизм æмæ æрыгон зынгзæрдæ, æргомæнгæс поэты миддуне». Яков æртынæм азты ныфсджынæй фидар къахдзæф æрбакодта ирон литературæмæ курдиатджын, цардбæллон фæсивæды минæвæрттæй Хъамбердиаты Мысост, Хуытъинаты Цыппу, Дарчиты Дауыт, Дзугаты Георги æмæ иннæтимæ. Йæ мадæлон æвзагмæ ратæлмац кодта Александр Пушкины («Мигъ», «Æрыхъал», «Хъазахъхъаг», «Эпиграммæ», «Паддзах Салтаны аргъау»), Михаил Лермонтовы («Хæхты рухс бæрзæндтæ», «Стъалы»), Лев Толстойы, Максим Горькийы, æфсымæртæ Гримм, Шолом-Алейхемы, Ш. Перро («Цырыхъджын гæды»), Фридрих Шиллеры («Фæззыгон зарæг»), Рафаэль Альбертийы, Ганс Беймлеры æмæ æндæр фысджыты уацмыстæ. 1937 азы Цæгат Ирыстоны паддзахадон рауагъдады рацыд чиныг «Домбайы цуан» латинаг дамгъæтæй фыстæй; 1939 азы – сывæллæттæн æмдзæвгæты æмбырдгонд – «Уалдзæг», 1939 азы иронау – «Æмдзæвгæты æмбырдгонд», 1957 азы – ногæй та сывæллæттæн йæ æмдзæвгæты æмбырдгонд – «Домбайы цуан», 1959 азы рацыд А. Николаевы тæлмацгондæй уырыссаг æвзагмæ Яковы æмдзæвгæты æмбырдгонд «Стихи», 1966 азы рауагъдад «Ир» бацæттæ кодта Яковы æмдзæвгæтæ æмæ аргъæуттæй чысыл сывæллæттæн æмбырдгонд – «Хæснаг», 1982 азы Хъодзаты Æхсар æмæ Яковы хистæр хо – Оляйы хъæппæрисæй бæстонгонддæрæй рацыдысты поэты бынтæ ног чиныг «Терчы зарджытæ»-йы, разныхас ын ныффыста Хъодзаты Æхсар. Яковы уацмысты зынынц дуджы фæдтæ, советон поэзийы иумæйаг æууæлтæ. Мадæлон æвзагыл фыццаг фельетон, пароди æмæ эпиграммæ дæр ныффыста Хозиты Яков. Уый цæттæйæ æрбацыд сатирикон поэзимæ. Яков мыхуырмæ бæргæ цæттæ кодта уацау æмæ цалдæр кадæджы къухфыстытæ. Йæ зæрдæйы гуырыдысты стыр фæндтæ, фæлæ стыр хъыгагæн, йæ къухы нал бафтыдысты… 1938 аз сусæны мæйы 9-æм боны, Терчыдоны знæт уылæнты фæмард курдиатджын адæймаг Хозиты Ясоны фырт Яков. Тынг фæхъыг кодтой Иры дзыллæтæ суинаг поэты мæлæтыл. Нигер æй рахуыдта «Майы фаззон», Мамсыраты Дæбе – «Сæууон стъалы», Дзугаты Георги – «Орфейы уазæг».
Хозиты Яков царды дӕр ӕмӕ литературӕйы дӕр уыди стыр ныфсы хицау, разӕнгардӕй, зӕрдӕргъӕвдӕй архайдта йӕхи аивадон фӕрӕзтӕ ссарыныл. Уыцы хъуыддаджы йӕ хуыздӕр ахуыргӕнджытӕ уыдысты Къоста ӕмӕ Маяковский. Яков уыд, ирон ӕвзагмӕ Маяковскийы уацмыстӕ фыццагдӕр чи раивта, уыдонӕй иу. Уый хуымӕтӕджы нӕ рауади: номдзыд уырыссаг поэты удыхъӕд ӕмӕ сфӕлдыстадон ныфс ӕввахс лӕууыдысты Хозийы-фырты миддунемӕ. Маяковский йӕ поэтикон сисӕй сӕ гамхуд иста революцийы, царды знӕгтӕн-бюрократтӕн, ӕввонгхортӕн, давджытӕн, зӕвӕтысдӕр хилӕгойтӕн, ӕрмӕст йӕхи гуылы бын арт чи ӕндзары, уыдонӕн.
Кӕн рухс ӕдзух,
кӕн алкӕм рухс,
куыд нӕ уа талынг мур дӕр!
Кӕн рухс ды, цалынмӕ цӕрыс! –
фӕдзӕхсын ӕз –
нӕ хур дӕр!
Уый уыди Маяковскийы сфӕлдыстадон деклараци, йӕ фидар фӕтк… Ууыл йӕхи хъардта Яков дӕр. Маяковскийыл ахуыр кӕнгӕйӕ сидти, социалистон цардарӕзтӕн цыдӕриддӕр къуылымпыйы хос уыд, уыдон ныхмӕ тохмӕ. Яковы аивадон мадзӕлттӕй иу у зӕронд хъизӕмайраг дуг ӕмӕ ног социалистон дуне ныхӕй-ныхмӕ ӕвӕрын. «Терчы хъаст», «Зарӕг бонтыл», «Октябры сидтон», «Ног Ир», «Нӕ дӕн ӕнкъард» ӕмӕ иннӕ ӕмдзӕвгӕты уынӕм, цагъары рӕхыстӕ кӕй домбай цӕфтӕй базгьӕлӕнтӕ сты, уыцы фӕллойгӕнӕг адӕмы бӕллицтӕ билцъ куыд суагътой, рсполюцийы хур сын цы стыр хӕрзты бацыд, уый.
Яков йӕ хъус тынг дардта йӕ рӕстӕджы царды цаутӕм, йӕ зӕрдӕмӕ сӕ арф иста ӕмӕ сыл зарыди, нӕ курдиат, йӕ гӕнӕнтӕ цас амыдтой, уыйбӕрц ӕнувыдӕй. Раст зӕгъын хъӕуы, хатгай-иу темӕйы актуалондзииады уацары бахаугӕйӕ риторикӕмӕ дӕр рахызт, йе ‹мдзӕвгӕтӕ-иу баззадысты хуымӕтӕджы агиткӕтӕй, фаг дзы нӕ уыди зӕрдӕйы цӕхӕр, ног аивадон ахорӕнтӕ. Ӕрыгон поэт Маяковскийы хатгай фӕзмыдта формалон хуызы. Уыцы аипп канд Яковмӕ нӕ уыди. «…Маяковскийӕн йӕ поэтикӕйы хицӕндзинӕдтӕ (йӕ ритм, йӕ рифмӕ, ног дзырдтӕ аразыны закъонтӕ) ирон поэттӕй абоны онг бирӕтӕ хорз нӕма базыдтой, нӕма сӕ бамбӕрстой ӕмӕ сӕ фаг нӕ пайда кӕнынц», – фыста Нигер 1940 азы.
Бирӕ аив зарджытӕ ныффыста Хозиты Яков нӕ рӕзгӕ фӕлтӕрӕн. Поэт сабитӕм сиды, цӕмӕй ӕнувыд уой сӕ райгуырӕн бӕстӕйыл, ма рох кӕной, сӕрибары рухс сын чи ‘рхаста, уыцы номдзыд фыдӕлты, тырной уыдон хуызӕн уӕвынмӕ.
Ноджы ма бафиппаныны аккаг у поэты курдиаты иннӕ къабаз дӕр: ома, йӕ сатирӕ. Ирон ӕвзагыл литературон пароди ӕппӕты фыццаг ныффыста Яков. Йӕ цыргъзонд эпиграммӕтӕ ӕмӕ хъӕлдзӕг ӕмдзӕвгӕтӕ сты фаты ӕрттигътау дӕсны арӕзт, сӕмбӕлынц сӕ нысаныл. Мӕнӕ сӕ иу:
Ӕмбал! Кӕрон ыскӕн дӕ дзырдтӕн,
Кæннод фӕдисы хъӕр кӕнын:
Дӕ докладмӕ лӕппуйӕ ‹рцыдтӕн
Ӕмӕ зӕронд лӕгӕй цӕуын.
Яков хорз арӕхсти тӕлмац кӕнынмӕ дӕр. Уый ирон ӕвзагмӕ раивта Руставелийы «Стайы цармдарӕг»-ӕй скъуыддзаг, Пушкины, Лермонтовы, Толстойы, Горькийы, Гаршины, Чеховы, Гриммты ӕфсымӕрты, Пьерройы ӕмӕ иннӕты уацмыстӕй иукъорд.
Фыдыбӕстӕйы Стыр хӕсты размӕ ӕмӕ хӕсты рӕстӕг скъолайы чи ахуыр кодта, уыдонӕн сӕ зӕрдыл хорз лӕудзӕни, Хозиты Яковы арӕзт «Ирон литературӕйы хрестомати» ӕртыккаг къласӕн. Уый джиппы уагъд ӕрцыди цалдӕр хатты.
Поэт йӕ хъус дардта адӕмон сфӕлдыстадмӕ, таурӕгъгӕнджыты ныхӕстӕм гӕсгӕ фыста кадджытӕ, аргьӕуттӕ, ӕмбисӕндтӕ, зарджытӕ. Хӕрз ӕрыгонӕй афтӕ бирӕ фыдӕбон кӕм кодта, уый зӕрдылдаринаг у абоны фӕсивӕдӕн, хъуамӕ йӕ фӕзмой ахуыры ӕмӕ куысты.
«Ӕз хъусын фидӕнӕй нӕ зард», – загъта поэт фондз ӕмӕ дыууиссӕдз азы размӕ. Абон знонӕн (ома, Яков цы рӕстӕджы цард, уымӕн) у йӕ фидӕн. Ныртӕккӕ мах цардӕгас ӕвдисӕнтӕ стӕм, Хозиты Яковы ныхӕстӕ кӕй нӕ фӕмӕнг сты, уымӕн: нӕры поэты цъӕхснаг хъӕлӕс фыццагау, йӕ нуарджын цардбӕллон рӕнхъытӕ ӕмдзу кӕнынц немӕ.
Яков фæхъуыд Ирыстоны Советон фысджыты рæнхъытæй… Стыр кадимæ ныгæд æрцыди Кировыхъæуы уæлмæрдты… Кæд Яков амард, уæддæр йæ кад, йæ намыс цæрдзæнис йæ фыстыты мидæг, немæ цин кæндзæни, худдзæн ног царды рæсугъдзинæдтыл. Поэты удыхъæд дзаг уыдис æрдзы сатæг уддзæф æмæ аивады хæдбындур комулæфтæй… Мадæлон æвзагыл фыццаг фельетон, пароди æмæ эпиграммæ дæр ныффыста Хозиты Яков. Яков, Хъамбердиаты Мысостау, уыди дзырдарæхст æмæ рæстдзæвин. «Йæ ныхас – кардау кæрдаг». Уый цæттæйæ æрбацыд сатирикон поэзимæ. Яковы сфæлдыстадон мæсыг азты сæрты кадимæ кæстæртæн рухсхæссæг у æмæ æнусты дæргъы ма фæцудæд, «судзæд йе ‹стъалы æнусмæ цырагъау!» Кæронбæттæн мæ фæнды балхынцъ кæнын Яковы æмдзæвгæ «Добролюбовы мысгæйæ»-йы рæнхъытæй. Раст цыма йæ хъысмæт зыдта æмæ сæ йæхи тыххæй ныффыста:
Цæмæн фæзынд ыстъалы арвыл
Зымæгон сау æхсæвы тары?
Цæмæн йæ сонт базыртæ дардыл
Цæргæс бæрзонд хæхтæм фæлвары?
Цæмæн йæ ферттывдимæ арвыл
Уый хаугæ ‹рттиваг фæд ныууагъта?
Цæмæн æвзонг уарийы мардыл
Æврæгъты ставд цæссыг æрхаудта?
Цæмæй æдзух лæууа йæ разы,
Уæлахиз тох йæ баст рæмудза,
Æмæ сæрибары фæндагыл
Æнусмæ уый цырагъау судза.
КЪУДУХТЫ Маринæ