Ахуыргæнæгæн кæддæриддæр æмæ кæмфæндыдæр уыд æмæ абон дæр ис уæлдай кад. Уый рæзгæфæлтæры акæны йæ фæдыл ахуыры нарæг, зын цæуæн къахвæндæгтыл æмæ сын сæ къухтыл хæцгæйæ бацамоны царды ирд æмæ раст, уæрæх æмæ хуызджын фæндæгтæ, фæхайджын сæ кæны зонадон дунейы хъæздыг æвæрæнтæй. Уыцы дуне бæрзонд ран ис æмæ йæм схизын чи сфæразы аккагæй æмæ ныфсджынæй, уый йæ уæд дырысæй бамбары, цас фыдæбон æмæ тых бахардз кодта йæ ахуыргæнæг, цæмæй зноны ахуыргæнинаг уыцы зонындзинæдты бæрзонд мæсыгæй рафæлгæса.
Стыр æмæ бæрнон хъуыддагыл лæуд у ахуыргæнæг, уымæн æмæ уый бацæуы ныры сывæллæтты – фидæны æхсæнады бæрны. Педагогикæйы историйыл нæ цæст куы ахæссæм, уæд æй бæлвырдæй фендзыстæм, æнусты дæргъы куыд æмæ цал хатты аивта ахуырады хъуыддаг, цал æмæ цал реформæйы амæттаг баци, фæлæ уæддæр ахуыргæнæджы сæйраг хæс – сабитæн амонын, фаг зонындзинæдтæй сæ сифтонг кæнын, æхсæнадæн аккаг фæлтæр схъомыл кæнын кæддæриддæр ис йæ тыхы.
Куыдфæнды йæ ма рабар-бабар кæнæм, уæддæр ахуыргæнæджы куыстæн раздæры кад нал ис. Стыр кадджын уыд ахуыргæнæг махмæ, ирон адæммæ дæр, уæлдайдæр-иу ацы дæсныйад æвзонг чызг куы равзæрста, уæд. Æхсæнады – нымад, ахуыргæнинæгтæн – цæвиттойнаг, ахуыргæнæг æппынæдзух архайдта, цæмæй йыл макуы макæй зæрдæ бахуда, цæмæй йæхиуыл куса, йæ зонындзинæдтæ хъæздыгæй-хъæздыгдæр кæной.
Бирæ дон аивылд уæдæй нырмæ, бирæ рæстæг рацыд. Абон, кæд ахуырдзинад æнæмæнг хъуыддаг у, уæддæр ахуырыл раздæр куыд æнувыд уыдысты скъоладзаутæ, афтæ – нал, кæд сæ уавæртæ иттæг хорз сты, ницы уадиссаг цухдзинæдтæ æййафынц, уæддæр. Уый хыгъд, ахуыргæнæджы куыст та бирæ фæвазыгджындæр, фæбæрнондæр – афтæ йæ æрхаста рæстæг, ахæм сты ног дуджы карз домæнтæ. Дуджы домæнтимæ фæкарз сты ныййарджыты домæнтæ дæр: «Ахуыргæнæг хæсджын у, æппæт дæр у ахуыргæнæгыл баст!» – фæзæгъынц, фæлæ иуæй-иу ныййарæг йæхи уæлдай хатт нæ батыхсын кæндзæн, цæмæй скъоламæ бацæуа, базона, йæ уарзон хъæбул йæхи куыд дары, цы ма хъæуы саразын, цæмæй йын иттæг хорз æнтыстытæ уа. Сæйраг репетитор æмæ йæ хæрдзтæ кæй не сты, фæлæ хъомыладон фарст – ахуыргæнæг алы скъоладзауы къухыл кæм хæцдзæн æмæ йæ кæм ракæн-бакæн кæндзæн йæ фæдыл!
Уæдæ, цæмæй хицæн кæны курдиатджын ахуыргæнæг хорз ахуыргæнæгæй? Куыд зонæм, афтæмæй хорз ахуыргæнæг ахуырдзауты зæрдæргъæвддзинад раргом кæны кæронмæ, курдиатджын та уыцы кæрон уайтагъд уынгæ фæкæны! Ахæм курдиатджын чызг у Дзæуджыхъæуы 42-æм скъолайы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæг, Цæгат Ирыстоны сгуыхт ахуыргæнæг, «Иры Стыр Ныхас»-ы ирон æвзаг бахъахъхъæныны æмæ ахуырады фарстаты фæдыл Комитеты сæрдары хæдивæг ХЪÆЦМÆЗТЫ МÆДИНÆ. Уый райгуырдис Змейкæйы хъæуы, каст дæр уым фæцис бынæттон астæуккаг скъола. Уый фæстæ бацыд, рагæй кæмæ бæллыд, уыцы уырыссаг-ирон æвзаджы факультетмæ. Ахуырдзау уæвгæйæ дæр бæлвырд зыдта, кæй суыдзæн ахуыргæнæг. Дыккаг курсы ма уыд, афтæ кусын райдыдта Змейкæйы дыккæгæм астæуккаг скъолайы. Æрыгон уæвгæйæ, рабæрæг сты йæ зæрдæргъæвддзинад æмæ куыстуарзондзинады æууæлтæ. Ныр фæндзай азмæ æввахс йæ зонындзинæдтæ ирон æвзаг æмæ литературæйæ æнæвгъауæй дæтты, Дзæуджыхъуы 42-æм скъоламæ цы рæзгæ фæлтæр цæуы, уыдонæн. Абон у нæ редакцийы уазæг, æмæ не ‘хсæн цы зæрдæбын ныхас рауад, уый уын, нæ зынаргъ газеткæсджытæ, хæссæм уæ размæ.
– Мæдинæ, куыд зонæм, афтæмæй скъола, бинонтæ æмæ хъомылады тыххæй фыст æрцыд бирæ уацтæ æмæ алыхуызон методикон амындтæ. Фæлæ уæддæр уыцы фарстайы фæдыл нырма бирæ дзырдæуы. Æмткæй райсгæйæ, ахуырады системæйы фæстаг азты цавæр ивддзинæдтæ цæуы?
– Нæ царды цы социалон-экономикон рацарæзтытæ уынæм, уыдон фæзындысты ахуырады системæйыл дæр, домынц, цæмæй ивддзинæдтæ æрцæуа ахуырадон – хъомыладон процессы дæр. Хъуамæ ногдзинæдтæ хаст æрцæуа ахуыргæнджыты æмæ хъомылгæнджыты куыстмæ. Нырыккон дуне адæймаджы раз цы домæнтæ æвæры, уыдон æххæстгæнæн ис, æрмæст активонæй æмæ арæхстджынæй пайдагæнгæйæ ног технологитæй, интернетæй, телеуынынадæй, мыхуырæй.
– Ирон æвзаджы ахуыргæнджытæн сæ домæнтæ фæивтой? Ныртæккæ уыл цавæр хæстæ æвæрд ис? Урок цавæр технологитæм гæсгæ хъуамæ уа арæзт?
– Дзырд дæр ыл нæй, кæй зæгъын æй хъæуы, мах, ирон æвзаджы ахуыргæнджытыл, рæстæджы домæнтæм гæсгæ стыр хæстæ æвæрд ис: фыдыбæстæ уарзын, царды фæзилæнтыл ахуыр кæнын, сабиты раст зондыл æфтауын, хорз – æвзæр, раст – зылын, уарзт – фыдæх, кæрæдзийæ иртасын. Ног ахуырадон технологитæм гæсгæ арæзт урок хъуамæ дзуапп дæтта бæлвырд домæнтæн. Уыдонæн, мæнмæ гæсгæ, сæ сæйрагдæртæ сты – наукæйы ног æнтыстытæй пайда кæнгæйæ, урок бæлвырд ахуырадон-хъомыладон бындурыл аразын. Скъоладзаутæн саразын бæлвырд уавæртæ сæ курдиат æххæстæй равдисынæн, сæ хъуыдыкæнынад рæзынæн, æрмæг базонынмæ сæ разæнгард кæнын. Урочы æндæр предметтимæ баст æрмæгæй пайда кæнын. Ног темæ амонгæйæ æнцой кæнын рацыд æрмæгыл. Урок методикон æмæ логикон æгъдауæй раст аразын. Сæйраг дæр та, урочы æрмæг хъуамæ дзуапп дæтта, царды цы ногдзинæдтæ æмæ ивддзинæдтæ цæуы, уыдонæн. Ног рæстæг нæ домы куысты ног хуызтæ, цæмæй ахуырдзаутæ фылдæр æмæ хуыздæр архайой. Ног ахуырдон стандартмæ гæсгæ, урокты рæстæг пайда кæнын хъæуы ног технологийæ. Нæ куысты хуызтæ сты парахат, хъæздыг. Зæгъæм, аудировани. Ацы куыст нын рæзын кæны логикон, регулятивон æмæ коммуникативон архайдтытæ. Сывæллæтты зæрдæмæ цæуынц сфæлдыстадон куыстыта: æрфыстытæ, нывæцæнтæ, нывтимæ куыст.
– Мæдинæ, ахуырады системæйы сæйраг нысантæ сты:
– Ахуырады системæйы сæйраг нысантæ, мæнмæ гæсгæ, сты – скъоладзауты ахуырмæ фæцалх кæнын, æрмæст сын æрмæг цæттæйæ дæтгæ нæу, фæлæ саразын хъæуы ахæм уавæртæ, цæмæй зонындзинæдтæ райсынмæ сæхæдæг тырной. Кусын æппæт скъоладзауты грамматикон рæзтыл, куыд тыхджын, афтæ лæмæгъдæртимæ. Алкæмæн дæр хъуамæ лæвæрд цæуа, йæ бон цас у, уыйбæрц хæстæ. Йæхи цæстдарæнтæ, йæ зонындзинæдтæ равдисын йæ бон куыд уа, йæхи хатдзæгтæ скæнынмæ куыд арæхса, афтæ. Ахæм психологон уавæр саразын хъæуы, цæмæй скъоладзауты, суанг тыхджынты дæр, бæстон ахъуыды кæнын цы хæслæвæрдтыл бахъæуа, сæ бон сæ сæххæст кæнын куы нæ уа, уæддæр сыл хъуыды кæндзысты, стæй сæ ахуыргæнæджы æххуысæй базондзысты.
– Ныртæккæ педагогон æмæ информацион технологитæ кæрæдзиуыл куыд баст сты?
– Ахуырады процессы цы ногдзинæдтæ фæзыны, уыдонæй равзарын хъæуы, скъоладзаутæн чи фæахъаз уыдзæн, ахæмтæ, ома, сæрмагонд литературæ, докладтæ, эксперименталон æмæ проектон куыстытæ, презентацитæ, урок-лекци, урок-диспут, урок-беседæ, урок-ерыс, урок-семинар, урок-равдыст, урок-конференци, урок-викторинæ, интегративон урок, ныхасы рæзтыл куысты урок. Цæмæй æрмæг æнцон æмбарæн æмæ цымыдисагдæр уа, уый тыххæй ирон æвзаджы уроктæ аразæн ис тематикон принцип хынцгæйæ. Тематикон урок у æмбарынæдты æнæхъæн системæ: грамматикон, лексикон æмæ логикон. Тематикон уроктæ ахъаз сты скъоладзауты хъуыдыкæнынады рæзтæн, сæ ныхасы хъæд аив кæнынæн, кæрæдзиуыл баст ныхас фæд-фæдыл раст равæрынæн, æвзаджы литературон нормæтæй раст пайда кæнынæн.
– Мæдинæ, эстетикон хъомыладмæ та дын цавæр цæстæнгас ис?
– Эстетикон хъомыладæн царды егъау нысаниуæг ис. Ацы хъуыддаджы национ традицитæ, литературæ, музыкæ, нывкæнынад, скульптурæ, хореографи, оперæ, аивады æндæр хуызтæ, сæйраг бынат кæй ахсынц, уый дызæрдыггаг нæу. Уыдон хъæздыг кæнынц ахуырдзауты эстетикон æнкъарынад, парахатæй йын райхалынц йæ миниуджытæ æмæ сфæлдыстадон гæнæнтæ. Иу ныхасæй, дуне базонын æмæ хи бамбарыны фадат ын дæттынц.
Ацы куысты хуызтыл æнцайгæйæ, скъоладзаутæ хуыздæр арæхсынц æрмæг базонынмæ. Ахуыргæнæг æмæ ахуырдзау урочы хъуамæ уой æмбар, уымæн æмæ кусгæ дæр иумæ кæнынц, сæ нысан дæр у иу. Гæнæн æмæ амал куы уа, уæд хынцын хъæуы алы ахуырдзауæн дæр йæ хъуыдытæ, йæ авналæнтæ. æвзаг æмæ литературæйы фидæн ис ахуыргæнджыты къухы.
Мах æрвылбон хъуамæ не ргом здахæм рæзгæ фæлтæры зонындзинæдты райрæзыныл, гуырын сын кæнын цымыдис, уарзондзинад, сæрыстырдзинад нæ ирон культурæмæ, ирон æвзагмæ.
– Цавæр методикон амынддзинæдтæ ис ирон æвзаг чи нæ зоны, уыцы ахуырдзаутимæ кусынæн?
– Фæстаг рæстæг кæд ирон æвзаг амоныны фарстатæм фылдæр æргом здæхт цæуы, уæддæр ацы хъуыддаджы æмбæлы бирæ къуылымпыдзинæдтæ. Уыдонæй иу у, ирон æвзаг чи нæ зоны, уыцы ахуырдзаутимæ куыст. Ацы фарстамæ лæмбынæг æркæсгæйæ бафиппайдтам, бирæ ахуыргæнджытæ сæхимæ æвæндонæй кæй исынц ацы къордтимæ куыст, кæй тыхсынц урокмæ хъæугæ мадзæлттæ агургæйæ, кæй нæ фæарæхсынц, ахуыртæ рæвдздæр æмæ ахадгæдæр чи фæкæндзæн, ахæм куысты хуызтæ ссарынмæ. Уырыссаг къордты кусгæйæ, зындæр у ирон грамматикæйы домæнтæ æххæст кæнын. Фонетикæйыл кусгæйæ нын тынг æххуыс кæнынц ахæм куыстытæ, куыд тагъддзуринæгтæ, æмдзæвгæтæ ахуыр кæнын. Мæнмæ гæсгæ, хуыздæр кусын хъæуы ирон æвзаджы дзырдарæзты мадзæлттыл кусын. Ирон æвзаджы ахуыргæнæг хъуамæ уарзын кæна нæ мадæлон æвзаг, цæмæй сывæллæтты ирон æвзаджы урокмæ цæуын фæнда, ууыл куса, тæрсгæ ма кæна, фæлæ разæнгард кæна фылдæр æмæ хуыздæр базонынмæ.
– Ирон æвзаг чи нæ зоны, уыцы ахуырдзаутимæ кусыны урок иумæйагæй цавæр домæнтæн хъуамæ дæтта дзуапп?
– Фыццаджыдæр, алы урок дæр хъуамæ уа ныхасы рæзтыл кусыны урок. Ныхасы рæзтыл кусгæйæ, урочы пайда кæнæн ис, ахуырдзауы диалогон æмæ монологон ныхас аразынмæ амидин чи кæны, ахæм фæлтæрæнтæй.
Урок хъуамæ арæзт уа бæлвырд ныхасы темæйы бындурыл. Ныхасы темæмæ гæсгæ ахуыргæнæг цæттæ кæны, æрмæст ацы темæ райхалыныл чи кусы, ахæм æрмæджытæ. Урочы фæлтæрæнтæ, иумæйагæй æппæт куыстытæ сты ныхасы темæ æнцондæр бамбарынæн. Ныхасы темæ æвзаргæйæ, ахуыргæнæг хъуамæ хъуыды кæна йæ хъомыладон нысаниуæгыл, ома, урочы ныхас цæуыл цæудзæн, уый цас ахадгæ у ахуырдзауты царды, ууыл.
Ацы домæн у тынг ахсджиаг, комкоммæ баст у урочы иумæйаг хъомыладон нысаниуæгимæ. Ныхасы-тематикон уроктæ цæттæгæнæн ис программæйы алыхуызон темæтæм гæсгæ. Уыдон æнгом баст сты ахуырдзаутæн сæхи цардыуагимæ, дзурынц æгъдау æмæ æфсармыл, адæймаджы фæзминаг æмæ фауинаг миниуджытыл, зонгæ кæнынц бынæттон æрмæгимæ: Ирыстоны æрдзимæ, нæ культурæ æмæ аивадимæ. Иумæйагæй хъæздыгдæр æмæ парахатдæр кæнынц ахуырдзауты миддуне.
Ранымад домæнтæй уæлдай ма хынцинаг у, урочы хæрзхъæддзинад ахуыргæнæгæн йæхицæй, йæ цæттæдзинад æмæ йæ уды хъæдæй аразгæ кæй у, уый. Афтæ, ирон æвзаг чи нæ зоны, уыцы ахуырдзаутимæ æнтыстджындæрæй йæ куыст цæуы, йæ алы фæлварæнмæ дæр сфæлдыстадон цæстæй чи кæсы, æрвылбон йæ дæсныйад фæбæрзонддæр кæныныл чи архайы, уыцы ахуыргæнæгæн. Æмæ, кæй зæгъын æй хъæуы, æрмæст ахæм ахуыргæнæджы бон бауыдзæн скъоладзауы йæ фæдыл ахонын ахуыры фæндагыл.
– Цы бакæнис, бар дæ куы уаид, уæд, цæмæй не ’взаг бынтон ма фесæфа, йæ гаччы сбада, уый тыххæй?
– Фыццаджыдæр, сывæллæтты рæвдауæндæтты ирон сабитимæ кусынмæ уадзин, æрмæст иронау чи дзура, ахæм хъомылгæнджыты. Кæннод ардæм, иронау чи дзуры, ахæм сывæллоны куы бакæнынц, уæд ын мæйы æмгъуыдмæ йæ ирон æвзаг ферох кæнынц. Чысыл сабитæй иронау чи дзура, уый стырæй уырыссагау æнæмæнг базондзæн. Ныхас дæр ыл нæй, мах уырыссаг æвзаг æнæмæнг хъæуы, уый у нæ дыккаг æвзаг æмæ уый ныхмæ ничи дзуры, фæлæ кæд ирон æвзаг дæр нæ республикæйы паддзахадон æвзагыл нымад у, уæд æй фæсдуармæ цæмæн æппæрæм? Скъолаты иунæг ирон сывæллоны дæр ирон æвзаджы уроктæй уæгъдгæнæн нæй, стæй ирон уроктæм хъуамæ уа сæрмагонд хъусдард, цæмæй сæм ахуыргæнджытæ дæр æмæ ахуырдзаутæ дæр куыдфæндыйы цæстæй ма кæсой.
Фæсивæды хъомылады куыстмæ стыр æргом чи здахы, рæзгæ фæлтæры рухс фидæныл чи тыхсы, уыцы адæм кæддæриддæр сты арфæйы аккаг. Ирон æвзаджы рæзтыл, æмткæй райсгæйæ, æгъдау, фæсивæды хъомыладыл зæрдиагæй чи тыхсы, уыдоны æмрæнхъ сты «Иры Стыр Ныхас»-ы уæнгтæ дæр. Сæ удæй арт цæгъдгæйæ тырнынц, цæмæй та нæ кæддæры фыдæлы кад раздæха, мадæлон æвзагыл дзурджытæ кæной фылдæр. Ацы хъуыддагæн æвдисæн, «Иры Стыр Ныхас»-ы хъæппæрисæй цы бирæ мадзæлттæ арæзт цæуынц, уыдон.
– Мæдинæ, бузныг. Мадæлон æвзаг сывæллæттæн уарзын кæныны хъуыддаджы ахуыргæнæджы хæстæ бæрзонд сты. Не ’гъдæуттæ, нæ культурæ, æвзаг æмæ истори цæмæй ахуырдзаутæ зоной, уый тыххæй ирон æазаджы ахуыргæнæджы зонындзинæдтæ дæр хъæздыг æмæ мидисджын хъуамæ уой. Тырныс уыцы æууæлмæ, æмæ дæ къухы ноджы æнтыстджынæй дæр бафтæд.