Цæгат Ирыстоны адæмон поэт, трон советон литературæйы ирддæрминæвæрттæй иу – Хъахъайтыхъты Георы райгуырдыл сæххæст 110 азы.
Ирыстоны адæмон поэт, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты архайæг, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат, зынгæ æхсæнадон архайæг Хъайтыхъты Геор райгуырд 11 ноябры 1911 азы хохаг хъæу Ходы.
1929 азы каст фæцис педагогон техникум, 1932 азы – Хæххон педагогон институт, 1936 азы та – Мæскуыйы историон-философон-литературон институт. Аспирантурæйы ахуыргæнгæйæ, Геор уыцы-иу рæстæг лекцитæ каст М.В. Ломоносовы номылавтомеханикон институты студенттæн.
Фыдыбæстæйы Стыр хæст куы райдыдта, уæд Хъайтыхъты Геор дæр æвæстиатæй ацыд хæцæг æфсадмæ. Уыд бастдзинадыхицæн батальоны комиссар, уый фæстæ та – 18-æм десантон æфсады политхайады лектор. 1943 азы сентябры, Новороссийскзнæгтæй уæгъдгæнгæйæ, Хъайтыхъы-фырт фæцис уæззау цæф æмæ сси хæсты инвалид.
Хæсты фæстæ Геор куыста партийы обкомы агитаци æмæ пропагандæйы хайады сæргълæууæгæй, философийы лекцитæкаст нæ республикæйы уæлдæр скъолаты студенттæн. 1963-1970 азты уыд нæ республикæйы Фысджыты Цæдисы правленийысæрдар.
Хъайтыхъты Георы сфæлдыстадон фæндаг райдыдта 1927 азы. Йæ уацмысты фыццаг æмбырдгонд «Тохмæ» мыхуыры рацыд1931 азы. Æрыгон авторы фыццаг уацмыстæ хайджын сты йæ рæстæджы царды миниуджытæй: æппæлы ног цардæй, бæрзондисы куысты, фæллойы темæ. 1948 азы йын цы чиныг рацыд («Хæсты бонты»), уый та арæзт у хæстон тематикæйыл фыстуацмыстæй.
Хæсты фæстæ азты иу иннæйы фæдыл мыхуыры цыдысты йе ‘мдзæвгæтæ æмæ поэмæты æмбырдгæндтæ ирон æмæуырыссаг æвзæгтыл: «Æмдзæвгæтæ æмæ кадджытæ», «Сабырдзинады хотых», «Бæрзæндтæ», «Æвзæрст уацмыстæ», «Уалдзыгон зарджытæ», «Бузныг, адæм», «Хæхтæ райынц», «Разговор с солнцем», «Продолжение жизни» æмæ æндæртæ. Поэтысфæлдыстады сæйраг гуырæн у Фæллой. Поэт гуырысхо нæ кæны: æрмæст фæллойы ис амонд, царды ад ссарæн.
Хъайтыхъты Георы сфæлдыстады иу кæнынц адæмы хъысмæты, æфсымæрдзинады, хæлардзинады, патриотизмы, интернационализмы мотивтæ. Фыссæгæй рох нæ уыд рæзгæ фæлтæр дæр, ныффыста сын цалдæр æмбырдгонды. Уыдонимæ: «Æмбал хорз у» (1960), «Случай в походе» (1961), «Æртахти зæрватыкк» (1964) æмæ æнд. 1967 азы йын рацыд æмдзæвгæтыæмбырдгонд «Продолжение жизни», уый тыххæй поэтæн лæвæрд æрцыд Хетæгкаты Къостайы номыл преми.
Геор у Цæгат Ирыстоны адæмон поэт, ирон советон литературæйы ирддæр минæвæрттæй иу. 70 азы дæргъы йæ сисы бынæйрацыд 40 поэтикон æмбырдгондæй фылдæр. Уыдон мыхуыры рацыдысты нæ республикæйы, Мæскуыйы, Цæгат Кавказыреспубликæты, Украинæйы, Белоруссийы, Болгарийы, Венгрийы, Германийы рауагъдæдты. Курдиатджын тæлмацгæнæгуæвгæйæ, Геор ирон адæмæн балæвар кодта Пушкины, Лермонтовы, Некрасовы, Шевченкойы, Маяковскийы, Есенины, Тихоновыуацмыстæ нæ мадæлон æвзагыл.
Йæ хæстон сгуыхтдзинæдты тыххæй фыссæг хорзæхджын æрцыд Фыдыбæстæйы хæсты
I къæпхæны орденæй, Сырх Стъалыйы орденæй æмæ бирæ майдантæй, хæсты фæстæ та йæ æгæрон куысты тыххæй райстадыууæ Фæллойадон Сырх Тырысайы ордены, Адæмты Хæлардзинады орден æмæ Кады Нысан.
2002 азы Хъайтыхъты Геор йæ цардæй ахицæн, фæлæ йæ поэтикон уацмыстæ, йæ бирæ цыргъзонд, хъæлдзæг ныхæстæцæрынц адæмы зæрдæты.
ЛИДЗÆГ
Гарун лыгъдис цæрдæгдæр сагæй,
Тæрхъус цыма цæргæсæй, – тагъд;
Черкесæггæн сæ туг кæм калд.
Лыгьд уырдыгæй тæрсгæйæ знагæй,
Йæ фыд, стæй уæд йе ’фсымæртæ
Сæрибар, кадыл фесты мард,
Фыдгулы къæхты бын сæ сæртæ
Лæууынц уым рыджы бын æгад.
Сæ сау туг маст домгæ куы кæлы!
Гарунæй ферох и йæ хæс;
Йæ хотыхтæ хæсты тæмæны
Æрбайсæфта ’мæ лидзы, кæс!
Бон аныгуылдис; зилгæ мигьтæ
Æрæмбæрзтой мæйдар фæз, – тигьтæ.
Æрбафу кодта скæсæнæй
Хъызт уазал ирдгæ ’васт, æмæ
Пахуымпары быдыры сæрмæ
Æнцад ыстылд сызгьæрин мæй!..
Фæлладæй, дойныйæ мæлгæйæ,
Мæйрухс æхсæв къæдзæхты ’хсæн
Йæ ныхы туг, йæ хид сæрфгæйæ,
Гарун уыны йæ райгуырæн.
Фæсфæдты бахъуызыд æмбæхсгæ,
Æппæт йæ алыфарс, – фынæй,
Æрмæст дæр уый сæхимæ хæстæй
Æрцыд æнæфыдбылызæй.
Йæ зонгæ хæдзармæ тагъд уади
Сыгъдис уым рухс, йæ хицау бадти:
Гарун фæфидар кодта хи,
Хæдзары къæсæрæй хызти.
Селимы йе ’мбалыл нымадта,
Селим æй нал базыдта, нал,
Бынтон иунæг, уый хурхæй мардта
Йæ уаты мидæг низ-адзал!
«Ыстыр Хуыцау! йæ зæдты бар дæ
Уый бакодта, цæмæй фыдæй
Æрцæуай хъахъхъæд кады цардæн!»
«Цы ис, цы, ногæй? – дзур мын, цæй
Селим æй фарста, сабыр ракаст,
Фæныфсджындæр йæ цæст, фæрайдзаст,
Йæ уатæй растад, рафыхт тагъд,
Йæ туг йæ мæлæты сахат.
«Дыууæ боны фæхæцыдыстæм
Max хæхты ’хсæн, мæ фыд фæмард
Йæ фырттимæ, æз тыгъд быдыртæм
Сырдау лыгъдтæн фыдгулæй дард
Дæрзæг дуртыл, дæрзæг къутæртыл
Мæ къæхтæй кодта туг пырхæн,
Хъæддаг хуытæ мæ сырдты фæдыл
Æнæзонгæ рæтты цыдтæн;
Знаг сарæх, – сæфынц черкесæгтæ,
Мæн бахъахъхъæ, зæронд лымæн,
Æз де ’ххуыс æмæ хорздзинæдтæ
Дæуæн нæ ферох кæндзынæн!..»
Дзуапп хъусы удисгæ лæгæй:
«Дæ ме ’нæуынон, ацу дарддæр,
Нæ дæ ды арфæйаг, бынат дæр
Мæ хæдзары тæппудæн нæй!»
Æгадæй химидæг тыхсгæйæ,
Гарун ныууырæдта йæхи
Йæ уайдзæфмæ, æнæ дзургæйæ
Йæ фыдкъæсæрыл рахызти.
Йæ фæстæ та хæдзар фæуагъта,
Чысыл фæлæууыдис æнцад.
Æваст йæ рагон бонты цард
Гаруны уазал ных æртавта
Тыхджын байау дзæбæх, фæлмæн,
Фæрухс и, фенцон зæрдæйæн.
Фæкастис æм, æхсæв йæ размæ
Цыма цæхæр цæстытæ уарзгæ
Ыскалдтой талынджы тæмæн;
Фæхъуыды кодта: «уарзы мæн;
Нымайы мæн йæ царды рухсыл…»
Фæнды йæ бацæуын, йæ хъусыл
Ныдзæвд фыдæлтон зарды хъæр,
Гарун мæйæ фæфæлурсдæр.
«Мæй ленк кæны
Æнцад æмæ сабыр,
Лæппу та хъæбатыр
Хæцынмæ цæуы,
Йæ хæцæнгарз райсы хæстон.
Чызг та йын фæзæгъы фæндон:
Мæ уарзон, цæрдæгдæр,
Хи зæдты бар бакæн,
Кув хурыскæсæнмæ,
Пророкыл у ’нувыд
Тыхджындæр та кадыл,
Йæхионыл зилæг
Фыдгадзырахатæй ,
Ызнагæй фæтæрсæг
Мæлдзæнис æгадæй.
Къæвда йын йæ цæфтæ нæ ныхсдзæн,
Йæ мардыл ын сырд дæр нæ тыхсдзæн.
Мæй ленк кæны
Æнцад æмæ сабыр,
Лæппу та хъæбатыр
Хæцынмæ цæуы»…
Бынмæ йæ сæр æруадзгæ, тагъдæй
Гарун йæ цыды кой кæны.
Йæ цæстысыг йæ цæстæй хатгай
Дæлæмæ риуыл ставд кæлы.
Фæлæ йæ хæдзар урс цагъд уæртæ,
Ныкъул æй кодта иу фарс уад.
Фæныфсджын и Гаруны зæрдæ,
Æмæ йæ рудзынг хойы тагъд.
Уым уый тыххæй зæрдыйаг куывдтæ
Уыдзæнис ныр, æвæццæгæн.
Æнхъæлмæ хæстæй мад йæ фыртмæ
Кæсы, – æмбæлттимæ зындзæн!
Мад, бауадз мæ, – æз дæн фæндаггон…
Дæ фырт – Гарун, æнæ фыдæй
Нæмгуыты ’хсæн æрцыдтæн абон.
«Æмбæлттæ ма ис демæ?» – «Нæй».
Кæм ис дæ фыд уæд, де ‘фсымæртæ?
– Хæсты сыл батар и сæ бон.
Сæ удтæ та сын айстой зæдтæ…
«Хæс бафыстай?» – «Нæ бафыстон…
Фæлæ æз фатау хæхтæм уадтæн,
Кæйдæр зæххыл ныууагътон кард,
Цæмæй æххуыс кæнон дæ цардæн,
Дæ цæссыг асæрфон, мæ мад».
«Æнцад, æнцад! фæлитой джауыр!
Дæ мæлæт не ’ссардтай ды кадыл,
Цу дард, цæр иунæгæй, уæдæ,
Сæрибарæй ды лидзыс дардмæ,
Хатыр дын нæй дæ зæронд мадмæ,
Цагъар, тæппуд, фырт мын нæ дæ!..
Йæ ныхас афтæ карзæй фехъуыст.
Æппæт йæ алы фарс – фынæй.
Хъæрзын лæгъстæйы дзырдтæ,
йе ’лгъыст
Уым хъуысти рудзынджы бынæй.
Æппынфæстагмæ уæд йæ кардæн
Йæ цæфæй йе ’гад дард фæци.
Уыдта йæ райсомæй йæ мад дæр
Æмæ дзы аздæхта йæхи.
Йæ мард ын ничи баныгæдта,
Дзæгьæлы баззад афтæмæй,
Хæдзарон куыдз та йын ыстæрдта
Хъырнгæ йæ туг йæ арф цæфæй.
Чысыл сывæллæттæ йæ мардæн
Йæ цуры алцы ’взæр дзырдтой.
Ныхасæн баззадысты царды
Йæ мæлæт, худинаджы кой.
Йæ уд пахуымпарæй фæтары
Тæрсгæйæ скæсæны хæхты
Æнафон æхсæвы мæйдары,
Йæ аууон абон дæр хæты,
Хæдзармæ йæ цæуын фæфæнды,
Йæ рудзынг бахойы æваст.
Хъуыраны зардæй нал бауæнды,
Фæлидзæг вæййы мигъты ’хсæнты,
Куыд-иу лыгъд кардæй, афтæ раст.
КЪУДУХТЫ Маринæ