Ирыстонæй хуыздæр цардагур чи алыгъд, уыцы æмбæстæгтыл у абон мæ ныхас. Цыфæнды зындзинæдтæ бавзаргæйæ дæр сын сæ мадæлон æвзаг, культурæ æмæ традицитæ бахъахъхъæнын бантыст.
Не ’мтуг адæмæн, искæй зæххыл цæргæйæ дæр сæ зæрдæтæ уыдысты æмæ сты немæ, нæ зæрдæты цавд, поэты загъдау, уыд æмæ у иу.
БАЙТУГЪАНТЫ БАРЫСБИ
Барысби ахуыр кодта Бетъырбухы. Октябры революцийы фæстæ барвæндонæй бацыдис Урс æфсады рæнхъытæм, æмæ хæцыдис большевикты (коммунистты) ныхмæ. Урсытæ састы бынаты куы баззадысты, уæд Барысби лигъдæттимæ ацыдис фæсарæнтæм, æмæ æрбынат кодта Прагæйы. Уым кæронмæ ахæццæ кодта йæ ахуыр университеты.
Къуындæг бастдзинæдтæ дардта Ныгуылæн æмæ Хурыскæсæн Европæйы эмигрантты æхсæнæдтимæ.1930 азты Варшавæйы мыхуыры уагъта журнал «Кавказы хæххонтæ». 1934 азы уыцы журнал йæ ном раивта, ссис «Цæгат Кавказ», Европæйы кавказæгты сæйраг мыхуыр.
Дунеон хæсты фæстæ Байтугъанты Барысби цардис Лондоны, æмæ ахъаззаг æххуыс кодта зындгонд ахуыргонд, ирон истори æмæ цард иртасæг, сэр Г.В. Бейлийæн. 1953 азы Б. Байтуган æрбаздæхтис Германмæ, æмæ хуынд æрцыдис кусынмæ Советтон адæмты редакцийы, Цæгат Кавказы хайадмæ (Радио «Сæрибардзинад»).
Амардис 1986 азы Мюнхены.
ФЫЦЦАГ ИРОН БАЛЕРИНÆ
Гæздæнты Данилы чызг Аврорæ райгуырдис Дзæуджыхъæуы 1894 азы. Чысылæй йæ фыр буцæн Алоккæ хуыдтой. Бинонтæ йæ бирæ уарзтой, уыдис зæрдæргъæвд сывæллон. Куы рахъомыл ис, уæд æй арвыстой Мæскуымæ гимназы ахуыр кæнынмæ. Фæлæ Алоккæ фыццаг хатт балет куы федта, уæд йæ зæрдæйы баззад. Сусæгæй йæ гимназы ахуыр ныууагъта æмæ бацыдис балеты скъоламæ.
Фыццаг хатт куы ссыдис йæ райгуырæн Дзæуджыхъæумæ, уæд концертмæ æрхуыдта йæ бинонты дæр. Фæлæ йæ уыдон куы федтой, уæд сæм ахæм аивад фæкастис худинаг æмæ æгад. Гæздæнтæ иууылдæр сыстадысты æмæ рацыдысты концертæй. Уыцы цау асаста Аврорæйы зæрдæ.
Ныууагъта йæ райгуырæн хæдзар æмæ йæм уæдæй фæстæмæ никуал раздæхтис фæстæмæ.
Афтыдис фæсарæнтæм. Фæкуыста ма цалдæр азы балеты кафæгæй. Фæлæ йæ дарддæры хъысмæт рауадис мæгуыр.
Фæстагмæ, 34-азыдзыдæй, йæ бинонтæй хъодыгонд, йæ райгуырæн бæстæйæ иппæрд, рынчынæй Парижы амардис.
ФЫЦЦАГ ИРОН ПРОФЕССИОНАЛОН ПОЭТ
Мамсыраты Осмæны фырт Темырболат райгуырдис Цæгат Ирыстоны.
1865 азы Темырболаты мадыфсымæр инæлар Куындыхаты Муссæйы амидинæй пысылмон ирон адæмæй цалдæр мин адæймаджы аивылдысты Туркмæ, хуыздæр цард агурæг. Уыдонимæ уыдис æрыгон æфсæддон афицер Мамсыраты Темырболат дæр. Фæлæ уый йæ царды кæронмæ нæ сивта йæ зæрдæ йæ райгуырæн бæстæмæ, уарзта йæ æгæрон уарзтæй. Уый зыны йæ алы æмдзæвгæйæ дæр. Ирыстоны сæ адæм базыдтой Муссæйы фырт Темырболаты къухвæллæйттæ 1920-æм азты Ирыстонмæ куы æрбаласта, уæдæй фæстæмæ. Фæлæ, раст зæгъгæйæ, ацы курдиатджын поэты сфæлдыстад æмæ царды фæндаг ныр дæр æххæстæй иртæст нæма у.
Цард тынг диссаг у. Истори къухæй фыст куы нæ æрцæуа, уæд ын йæ сусæгдзинæдтæ ницыхуызы раргом кæндзынæ æмæ афтæмæй тархъæды хуызæнæй баззайы адæмы зæрдæты. Мамсыраты Темырболат, нæ фыццаг поэт, цас сусæгдзинæдтæ фæхаста йемæ йе ’нусон бынатмæ. Ныр æй зæрдиагæй фæмысæм, сæрныллæгæй фæлæууæм йæ номы раз, фæлæ æцæгæй чи уыдис, цы уыдис?
Æнæнымæц фарстатæ, æнæнымæц æмбæхст хъуыдытæ.
О зæхх, диссаг у дæ конд, цас разагъта адæймаджы бацыд дæ хъæбысмæ æмæ абоны бон дæр нæ зынынц сæ сусæгдзинæдтæ. Темырболат… йæ диссаджы ныхæстæ – «уæ нæ хæхтæ, нæ бæстæ, куыд ма цæрæм уæ фæстæ!»
Кæд ныффыста ацы диссаджы хъуыдытæ? Кæм сæ фыста, йæ райгуырæн Ирыстоны æви æцæгæлон бæстæ Турчы? Темырболатæн иууыл зындгонддæр æмдзæвгæ у «Сагъæстæ».
Кæд фæзынд ацы æмдзæвгæ æмæ цы хуызы рапарахат адæмы æхсæн? 1881 азы Мæскуыйы мыхуыры рацыд уырыссаг ахуыргонд Всеволод Миллеры чиныг «Осетинские этюды». Ацы чиныджы мыхуыр æрцыд æмдзæвгæ «Сагъæстæ» зарæджы хуызы, фæлæ академик Миллер фæхатыд, ахæм текст кæй хицæн кæны адæмон зарджытæй, йæ индивидуалон миниуджытæй, йæ аивдзинадæй бæрзонддæр кæй лæууы адæмон зарджытæй.
Æрыгон афицерыл уыдис хорз фæхæцæг – инæлар Куындыхаты Муссæ (Турчы йæ хуыдтой Мусса-Паша). Йæ бон уыдис йæхицæн кадджын фæндаг айгæрдын, фæлæ Темырболат ныууагъта йæ æфсæддон куыст æмæ йæ царды кæронмæ фæцардис хуымæтæг адæймагæй. Нæ сарæзта бинонтæ дæр. Йæ иунæг удæнцой уыдис йе сфæлдыстад.
Темырболат амардис Батманшы æмæ уым ныгæд æрцыдис.
ГУДЦАТЫ КУЫЦЫЙЫ ФЫРТ АГУЫБЕ
Зындгонд ирон бæхылбадæг, XX æнусы райдайæны дунейы алы бæстæты циркуарзæг адæмы йæ аивадæй дисы чи æфтыдта.
Агуыбе райгуырди Дзæуджыхъæуы. Йæ чысылæй фæстæмæ тынг бирæ бауарзта бæхыл бадын æмæ хъазын. Цирчы артист та ссис бынтон æнæнхъæлæджы.
Цæвиттон, йæ сыхагимæ ацыди Ростовмæ æмæ уым райдыдта кусын бæхгæсæй. Иу хатт куы уыдис, уæд иу репетицийы фæстæ, артисттæ сценæйæ куы ацыдысты, уæд Агуыбе бæхтæй иуыл абадти æмæ цæрдæг æрхъазыди, ирон адæмон бæхылбадыны дæсныйад æвдисгæйæ. Фыр диссагæй ма йæ худ дæр зæхмæ æрхауди, фæлæ йæ бæхылбадæг æнæрлæуугæйæ ауагъта. Уымæн йæ фæсонæрхæджы дæр нæ уыдис, цирчы хицау æм фæсаууонæй кæй кæсы, уый. Тынг бадис кодта йæ бæхгæсы дæсныйадыл. Йæ цæстытыл ауади, адæм æм цымыдисæй куыд кæсдзысты, уый. Афтæмæй Агуыбе сси цирчы артист.
Иуцасдæр рæстæджы фæстæ йæ ном Уæрæсейы бирæ сахарты цирчы афишæтæй нал хызтис дæлæмæ. Англисы та йын йæ номыл рауагътой цалдæр рæсугъд посты открыткæйы. Уæды газетты арæх фыстой йæ джигитовкæйы ирон сæрмагонддзинады тыххæй. Йæ аивад сси ирон адæмон национ культурæйы зынгæ фæзынд. Агуыбе цирчы сæвæрдта ахæм равдыстытæ, кæцытæй иуæй-иутæ абоны онг дæр никæйы къухы ма бафтыдысты.
1908 азы Агуыбе ацыдис фæсарæнтæм, æмæ куыста зындгонд цирчы хицау Труццимæ. Бирæ азты ма рухс кодта адæмы зæрдæтæ йæ диссаджы аивадæй, фæлæ йæ фæсарæйнаг цард ныры онг хæрзиртæст нæма æрцыдис.
Чи зоны ма æрыздæхтаид йæ райгуырæн бæстæмæ, фæлæ Советон хицауад «фæсарæйнæгтæм» цы цæстæй кастис, уый йæ фæцæрын кодта йæ царды фæстаг бонты онг æцæгæлон бæстæйы.
Зæрондырдæм артист бакуырм ис æмæ амард Англисы 1959 азы.
ЕЛЕККОТИ ТАМБИ — ÆХСÆНАДОН АРХАЙÆГ ФРАНЦЫ
Тамби каст фæцис Бетъырбухы университеты юридикон хайад. Граждайнаг хæсты фæстæ афтыдис Туркмæ, уырдыгæй та Парижмæ. Куыста Европæйы Цæгат Кавказимæ баст периодикæйы.
Уыдис «Цæгат Кавказы нациоон комитет»-ы Францы хайады сæргълæууæг.
Амарди Парижы 1952 азы.
ДУНЕОН РАДИОЖУРНАЛИСТ САЛХЪАЗАНТЫ ФАТИМÆ
Бирæ азты дæргъы куыста æмæ разамынд лæвæрдта «Радио Сæрибардзинад»-ы (Radio Liberty) уырыссаг хайады. Салхъазанты Фатимæ райгуырдис Мæскуыйы инженер бинонты ’хсæн. Йæ фыд Салхъазанты Алыксандр хæсты рæстæг бахауди уацары, æмæ куы æрыздæхти сæхимæ, уæд та йын иннæ раздæры уацайрæгтимæ дыууын фондз азы тæрхон рахастой. «Адæмон знаджы» чызг, кæй зæгъын æй хъæуы, бирæ баййæфта æфхæрдтæ æмæ зындзинæдтæ.
Йæ хъуыдытæ коммунистон хицауады цæстæнгасимæ кæй нæ бадтысты иумæ, уый тыххæй Фатимæйы дыууæ хатты фæцух кодтой Хурыскæсæйнаг æвзæгты институтæй.
Фæстæдæр чындзы ацыд францаг лæгмæ æмæ уыимæ æрцардис Францы. Дарддæр – Сорбоннæ. Куыста институты ахуыргæнæгæй. Стæй йæ айстой «Радио Сæрибардзинад»-мæ. Ам фæкуыста дыууын фондз азæй фылдæр.
1971 азæй уыд Мюнхены, ног хабæртты хайады. Уый фæстæ та – æнудæс азы бæрц – уацхæссæгæй Парижы.
1990–1995 – ногæй Мюнхены, уырыссаг хайады хицауы хæдивæгæй.
Афтæмæй йæ цардæн йæ фылдæр азтæ радта радиойы куыстæн.
Юрий Крохин ныффыста æмæ мыхуыры рауагъта чиныг «Фатима Салказанова: открытым текстом». Алчидæр æй бакæсдзæн стыр цымыдисæй.
КЪУДУХТЫ Маринæ