Цæгат Ирыстоны кусын райдыдта Ирон æвзаджы райрæзты центр
Йæ туджы ирон хъомыс кæмæн фыцы, йæ фидæныл чи тыхсы, ахæм куырыхонтæ не ʼхсæн бирæ ис. Уыдоны нымæцмæ хауынц Ирон æвзаджы райрæзты центры кусджытæ. Архайынц, сæ удæй арт цæгъдынц, цæмæй нæ мадæлон æвзаг æхсæнады æрфидар уа, уый сæраппонд.
«Ирон æвзаг хъуамæ æрмæст литературон уацмысты ма зæла, фæлæ æрвылбоны царды дæр. Уæлдайдæр та фæсивæды ʼхсæн. Нæ кæстæртæ хъуамæ сæ зæрдыл дарой: цалынмæ æвзаг æгас у, уæдмæ æгас у адæмыхатт, йæ истори, йæ культурæ, йе ʼгъдæуттæ æмæ традицитæ», – ацы ныхæстæ республикæйы Сæргълæууæг Сергей Меняйло загъта, Ирон æвзаджы райрæзты центр кæй байгом, уый фæдыл.
Абон нæ редакцийы уазæг у центры разамонæг Куыдзойты Анжелæ. Не ʼхсæн цы зæрдæбын ныхас рауад, уый уын, нæ зынаргъ газеткæсджытæ, хæссæм уæ размæ.
– Анжелæ, Цæгат Ирыстоны фарон кусын райдыдта Ирон æвзаджы райрæзты центр. Уый тыххæй телегам-каналы фехъусын кодта республикæйы Сæргълæууæг дæр. Куыд радзырдта, афтæмæй фарон ахуырады министрадæн бахæс кодта центр саразын. Ды, куыд йæ разамонæг, афтæ ма нын бæлвырддæр радзур ацы ногдзинады тыххæй.
– Куыд зонут, афтæмæй нæ республикæйы Сæргълæууæджы хъæппæрисæй Дзæуджыхъæуы байгом ис Ирон æвзаджы райрæзты центр. Йæ сæйраг нысан у мадæлон æвзаджы уавæр фæхуыздæр кæныныл архайын, ирон æвзаг æхсæнадон царды æппæт къабæзты дæр парахат кæнынæн хъæугæ мадзæлттæ арын, æвзаг райрæзын кæныныл кусын. Республикæйы Сæргълæууæджы хъуыдымæ гæсгæ, ацы центр хъуамæ æрбамбырд кæна, ирон æвзаг бахъахъхъæныныл, фæлтæрты сæрты йæ стыр хæзнайау адæттыныл чи кусы, уыдоны, семæ æмгуыст кæнынæн фæрæзтæ сараза. Ныртæккæ уал центр æрбынат кодта Истори æмæ археологийы институты, фæлæ рæхджы цалцæггонд æрцæудзæн, цы хицæн бæстыхай йын снысан кодтой, уый.
– Сæйрагдæр цавæр проекттыл цæуы куыст?
– Абон уал нæм ис поликультурон æмæ полилингвалон ахуырады, нырыккон ирон æвзаджы æмæ ахуырадон-методикон куысты хайæдтæ. Æнгом бастдзинæдтæ сын ис нæ республикæйы ахуырады министрадимæ, Ахуырады кусджыты квалификаци уæлдæргæнæн институтимæ, иннæ ахуырадон æмæ культурон куыстуæттимæ. Уымæй уæлдай ма 18-æм февралы Мæскуыйы Ирон æвзаджы райрæзты центр æмæ Уæрæсейы Федерацийы адæмты мадæлон æвзæгты федералон институт сарæзтой æмгуыст кæныны тыххæй бадзырд. Ацы бадзырдты фæлгæтты центр ныридæгæн кусын райдыдта, республикæйы ахуырадон уагдæттæн чи фæпайда уыдзæн, ахæм проекттыл.
– Анжелæ, профессионалон æмæ зонадон æгъдауæй центры цавæр куыст цæуы ахуыргæнæн чингуытыл? Стæй скъолатæ æмæ сывæллæтты рæвдауæндæттæ куыд ифтонггонд сты методикон æрмæгæй?
– Центры хайæдтæ сæ сæргълæуджытæ, ахуыргæндтæ Хъамболты Тамерлан, Майрæмыхъуаты Фатимæ æмæ Моргуаты Ларисæимæ кусынц цалдæр къабазы. Уыдонæй сæйрагдæрыл нымайынц ирон æвзаджы архайд ахуырады, бæлвырддæр та – скъолаты æмæ сывæллæтты рæвдауæндæтты. Æвзаг бахъахъхъæнынæн дæр æмæ рæзгæ фæлтæры сæ мадæлон культурæйы хъæбысы хъомыл кæнынæн дæр иттæг ахсджиаг у рæвдауæндæтты æмæ райдайæн кълæсты хъомыладон æмæ ахуырадон куыст ирон æвзагыл кæнын. Уымæн ныридæгæн ис æппæт фæрæзтæ дæр: раздæры педагогон институты ЮНЕСКО-йы кафедрæйы бацæттæ кодтой æмæ мыхуыры рауагътой, хъомыладон æмæ ахуырадон куысты æппæт фæзилæнты дæр (æрмæст ахуырты нæ, фæлæ уæгъд рæстæджы дæр) цыдæриддæр ахуыргæнæн æмæ методикон æрмæджытæ хъæуы, уыдон. Цалдæр азы дæргъы сæ æнтыстджынæй пайда кæнынц Алайнаг гимнази, полилингвалон ахуырады модельмæ гæсгæ кусæг скъолатæ, стæй рæвдауæндæттæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, æппæт ацы æрмæджытæ хъæуы ног кæнын, æххæстдæр кæнын, уымæн æмæ, иуæй, Уæрæсейы ахуырады фæзынди ног бындурæвæрæг документтæ, иннæмæй та фылдæрæй-фылдæр кæнынц, хъомыладон æмæ ахуырадон куыст иронау чи кæны, ахæм рæвдауæндæттæ.
– Бирæ сты, йæ программæ мадæлон æвзаджы бындурыл чи рацарæзта, ахæм рæвдауæндæттæ?
– Абон уыцы рæвдауæндæттæ сты нæуæдз æхсæз, фидæны ахуыры аз ма сæм бафтдзæн ноджыдæр æхсæрдæс. Ирон-уырыссаг къордтæ байгом кæнын кæй фæнды, ахæм рæвдауæндæттæ бирæ фылдæр сты (ныййарджытæн сæ фылдæры фæнды, цæмæй сæ сабитæ иронау дзурыныл фæцалх уой), æмæ уымæн дæр республикæ мадзæлттæ агуры.
– Анжелæ, абоны сæйрагдæр фарстатæй иу у ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæн чингуыты хæрзхъæддзинад. Стæй фæсивæд æмæ хистæр фæлтæрæй ирон æвзаг сахуыр кæнын кæй фæнды, уыдон цæуыл æнцой кæнынц? Сæрмагонд методикæ сын ис?
– Бæрæг куыд у, афтæмæй гуманитарон предметты ахуыргæнæн чингуытыл цыппар азæй цыппар азмæ фæхъæуы ногæй бакусын æмæ сæ мыхуыры рауадзын. Цард тынг тагъд ивы, наукæ æмæ æхсæнад дæр размæ цæуынц, æмæ уыцы ивддзинæдтæ хъуамæ сæ бынат ссарой ахуыргæнæн чингуыты. Æппæт ахуырадон предметтæ дæр ныртæккæ сты федералон, сæ иумæйаг ахуырадон программæтæ сын фарон ныффидар кодта Уæрæсейы рухсады министрад. Уымæ гæсгæ центры кусджытæ ногæй æркастысты ирон æвзаджы ахуыргæнæн чингуытæм, скодтой сын наукон æмæ методикон экспертизæ, æмæ йæ хатдзæгтæм гæсгæ ныртæккæ чингуыты къухфыстытæм хаст цæуынц ивддзинæдтæ.
Фæзындзысты ног ахуыргæнæн чингуытæ ирон литературæйæ дæр. Къухфыстытæм ныридæгæн æркастысты республикæйы хуыздæр ахуыргæнджытæ, ныртæккæ та сæ арвыстам наукон экспертизæмæ.
Афæдзы дæргъы центры кусджытæ Бестауты Зæирæ, Моурауты Зæлинæ, Дзытиаты Эммæ семинартæ кæнынц рæвдауæндæтты кусджытæн, скъолаты ахуыргæнджытæн. Сæрды та сын сараздзысты сæ зонындзинæдтæ фæфылдæр кæныны курсытæ.
Центры архайды иннæ хуыз та у ирон æвзаджы наукон-практикон раиртæст, йæ ахсджиагдæр, риссагдæр фæрстытæ æвæстиатæй лыг кæныныл архайын. Афтæмæй уал бацæттæ кодтой ирон æвзаджы пунктуацийы бæрæгуат (уым бæлвырддæрæй, лæмбынæгдæрæй фыст сты æрхæцæн нысæнттæ æвæрыны æгъдæуттæ). Къухфыст æрвыст æрцæудзæн Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны ахуырадон æмæ наукон уагдæттæм, цæмæй ахуыргæндтæ сæ хъуыдытæ зæгъой æмæ хъæугæ фиппаинæгтæ скæной, уый тыххæй. Стæй бæрæгуат мыхуыры рацæудзæн.
Нæ наукон-иртасæн куысты стыр бынат ахсынц ирон æвзаджы диалекттæ æмæ ныхасыздæхтытæ. Сæ фæзынды æмæ рæзты фæрстытæ сæрмагонд монографийы райхалдзæн филологион наукæты доктор Хъамболты Тамерлан.
Уымæй уæлдай ма центр снысан кодта скъолатæн æмæ æндæр ахуырадон уагдæттæн хъæугæ дзырдуæттæ саразын – хæрзхъæд, ахуырадон процессимæ комкоммæ баст чи уа, паддзахадон стандартты домæнтæн дзуапп чи дæтта, ахæм чингуытæ.
Кусынц æвзаг амоныны ног методикæтыл дæр – рæхджы ахуыргæнджытæ райсдзысты, ирон æвзаджы урокты нырыккон фæрæзтæй куыд пайда кæнæн ис, уый амонæг чингуытæ (сæ автор Майрæмыхъуаты Фатимæ). Рохуаты не сты фæсивæд æмæ хистæр фæлтæр дæр – ирон æвзаг сахуыр кæнын кæй фæнды, уыдонæн, кæй зæгъын æй хъæуы, скъолайы фæрæзтæ нæ бæззынц, æмæ сæрмагонд методикæ рацаразыныл архайы центры æрыгондæр кусджытæй иу Бтемыраты Таймураз.
Тынг ахсджиаг у центры консультацион æмæ экспертон куыст. Абон ардæм æрвыст цæуынц, ахуырад æмæ культурæмæ бар чи дары, уыцы куыстытæ – цæмæй сын аргъ скæной, хъæндзинæдтæ раиртасой æмæ сæ куыд аиуварс кæнын хъæуы, уый бацамоной, уый тыххæй. Центр йе ʼххуысы хай никæмæн æвгъау кæны – цæттæ у тæлмацы хъæд раиртасынмæ дæр, хъæугæ документтæ æмæ æндæр æрмæджытæ ирон æвзагмæ ратæлмац кæнынмæ дæр.
– Анжелæ, стыр бузныг нæ абоны фембæлды, не ʼхсæн ахæм æргом ныхас кæй рауад, уый тыххæй. Уæ бæрнон куысты уын бирæ бантысæд нæ мадæлон æвзаджы пайдайæн!
КЪУДУХТЫ Маринæ