ОБЩЕСТВО

«Ироны» цард æмæ рухстауæн архайд

2022 азы декабры рухс федта Тхостаты Саукуыдзы куыстыты ӕмбырдгонд «Ироны фӕндаджы очерктӕ». Уый уыд педагог, фыссӕг, 20 ӕнусы райдайӕны ирон интеллигенцийы ирддӕр минӕвӕрттӕй иу. Чиныг мыхуырмӕ бацӕттӕ кодта РЦИ-Аланийы Истори ӕмӕ археологийы институт. Тхостаты Саукуыдз ныууагъта цымыдисаг литературон бынтӕ, уыдонимӕ фӕндаггон фыстытӕ, бӕстӕзонынадӕй куыстытӕ, аргъӕуттӕ, мысинӕгтӕ Хетӕгкаты Къостайы тыххӕй ӕмӕ ӕндӕр ӕрмӕджытӕ.

 

Тхостаты Саукуыдзы ном, куыд ивгъуыд ӕнусы райдайӕны фыссӕг ӕмӕ ӕхсӕнадон архайӕг, абон Ирыстоны бирӕтӕн зындгонд нӕу. Ӕмӕ уымӕн бамбарӕн ис – Тхостаты Саукуыдзы куыстытӕ мыхуыры рацыдысты 20 ӕнусы райдайӕны, ӕмӕ уӕдӕй фӕстӕмӕ уагъд никуы ӕрцыдысты. Нӕдӕр ын йӕхи кой кодтой, нӕдӕр национ культурӕмӕ йӕ бавӕрӕны кой. Кӕд-иу мыхуыры исты фӕзындис, уӕддӕр стӕм хатт. Тхостаты Саукуыдз уыд бирӕвӕрсыг курдиаты хицау адӕймаг. Йӕ ахуырмӕ гӕсгӕ, инженер уӕвгӕйӕ, уыдис бӕлццон, педагог, фыссӕг, ирон адӕмы сфӕлдыстад ӕмбырдгӕнӕг.

 

Тхосты-фырты бӕллицы уыд зӕххы къорийыл абалц кӕнын, фӕлӕ уый кӕронмӕ йӕ къухы нӕ бафтыд, ӕрмӕст абалц кодта Хуссайраг денджызтыл – Сау, Сырх, Индийы фурд, Цейлоны, Сингапуры, Владивостокы уылты, уырдыгӕй – Маньчжуримӕ… Тхостаты Саукуыдз йӕ рӕстӕджы зындгонд ссис йӕ чиныг «Ироны фӕндаджы очерктӕм» гӕсгӕ. Уагъд ӕрцыд 1912 азы Дзӕуджыхъӕуы иуӕндӕс брошюрӕйӕ. Уыдонӕй дӕс фыст ӕрцыдысты йӕ денджызтыл балцы тыххӕй. Уыцы балц акодта 1890 азты кӕрон нау «Воронеж»-ыл Одессӕйӕ – Владивостокмӕ. Брошюрӕтӕй иу фыст у Финляндийы тыххӕй. Уырдӕм Тхосты-фырт ацыд денджызыл 1990 азты астӕу, йӕ чиныгӕй цы ӕхцайы фӕрӕзтӕ райста, уыдоны иу хай автор барвыста ирон чиныгуадзӕн ӕхсӕнад «Ир»-мӕ, стӕй ахуырылӕуд фӕсивӕдӕн ӕххуысы фондмӕ. Тхостаты Саукуыдз ӕнувыд уыд йӕ райгуырӕн бӕстӕйыл, зӕрдиагӕй архайдта йӕ адӕмы рухсадыл, национ культурӕйы рӕзтыл. Дзӕгъӕлы нӕ райста фӕсномыг «Ирон». Уыцы фӕсномыг ис йӕ революцийы размӕйы фыст уацты бын, йӕ чиныджы сӕргонды.

 

Тхостаты Саукуыдз райгуырд 1870 азы 16 июны «Патриархалон ирон бинонты ʼхсӕн, ӕдӕппӕтӕй уыдысты ӕхсӕрдӕс, фыссын, кӕсын дзы ничи зыдта, фӕлӕ сын куыст ӕвӕрд уыд фыццаг бынаты». Уый райгуырдис Тлаттаты хъӕуы (ныртӕккӕйы Беслӕн). Уырдӕм йӕ фыдӕлтӕ XIX ӕнусы астӕу ралыгъдысты Хохы Дӕргъӕвсӕй. Йӕ фыд Цорӕ амард дзидзидай ма куы уыд, уӕд. Йӕ мад Фердӕуыз йӕ цардӕй ахицӕн, фараст азмӕ ӕввахс ыл куы цыд, уӕд. Саукуыдзы хъомыл кодтой йӕ фыды ʼрдыгӕй хиуӕттӕ. 1880 азты астӕу Тхостаты Саукуыдзы ахуырмӕ райстой Стъараполы гимназмӕ къазнайы хардзӕй. Уым ахуыргӕнгӕйӕ, Саукуыдз бамбӕрста ахуырады стыр нысаниуӕг, йе ʼргом аздӕхта классикон литературӕмӕ.

 

Йӕ уарзондӕр хъайтартӕй иу ссис Аристид Рӕстаг (цардис нӕ дуджы размӕ 540–467 азты): «Ӕз архайдтон Аристиды идеалон рӕстад фӕзмыныл, кӕцы, хъазгӕйӕ дӕр, фӕливын нӕ уарзта»… Тхостаты Саукуыдз гимназ каст фӕуыны фӕстӕ сфӕнд кодта йӕ ахуыр адарддӕр кӕнын (1893 аз). Фӕрӕзтӕ йын кӕй нӕ фаг кодта, уымӕ гӕсгӕ, ӕхца ӕфстау райста ӕмӕ Бетъырбухмӕ ацыд. Ам мӕгуыр цӕрдтытӕ кодта, хатт-иу ын кӕрдзыны къӕбӕр дӕр нӕ уыд, афтӕмӕй. Йӕ уроктӕн кӕд фидгӕ кодта, уӕддӕр стыр конкурсӕн бафӕрӕзта ӕмӕ 1894 азы ахуыр кӕнынмӕ бацыд Бетъырбухы фӕндӕгты бастдзинады инженерон институтмӕ.

 

Студент уӕвгӕйӕ, инженеры карьерӕйы фӕндагыл ацыд, уый та уыдис Уӕрӕсейы кадджын, уымӕн ӕмӕ ӕфсӕнвӕндӕгты арӕзтад уыд йӕ тӕккӕ тӕмӕны. Уый йын фадат лӕвӕрдта хорз цардӕй цӕрынӕн. Фӕлӕ Саукуыдз равзӕрста ӕндӕр фӕндаг: «Ӕз ӕнӕдызӕрдыгӕй равзӕрстон мӕ хъысмӕт: уым, мӕ адӕмы ʼхсӕн, мӕ райгуырӕн зӕххыл ис мӕ бынат. Ӕз хъуамӕ суон ахуыргӕнӕг, адӕмон ахуыргӕнӕг. Ӕрмӕстдӕр уый тыххӕй хъӕуынц ахуырад, инженеры дӕсныйад, фӕрӕзтӕ. Ӕмӕ ӕз бахордтон Аннибаловы ард: «Карьерӕ дӕр нӕ, хӕдзар дӕр, бинонтӕ дӕр – цалынмӕ адӕмы раз мӕ хӕс сӕххӕст кӕнон, уӕдмӕ…»

 

Ӕмӕ 1900 азы Тхостаты Саукуыдз ӕрбаздӕхт Ирыстонмӕ, 12 июлы куырдиат балӕвӕрдта Терчы облӕсты адӕмон училищӕйы директормӕ, цӕмӕй йӕ хъӕууон ахуыргӕнӕгӕй райстаид. Уыцы азы декабры райдайӕны нысангонд ӕрцыд Цӕцӕны Дӕллаг-Науыраг хъӕууон приходы училищӕйы сӕргълӕууӕгӕй ӕмӕ дзы цалдӕр мӕйы бакуыста.

 

Фыццаг рӕстӕджы Тхостаты Саукуыдз федта дины кусджыты ӕмӕ адӕмы быцӕу ахаст. Нӕ йӕм уыдис педагогон фӕлтӕрддзинад, стӕй цӕцӕйнаг ӕвзаг дӕр нӕ зыдта. Фӕлӕ йӕ хъуыддагыл ӕнувыд кӕй уыдис, уымӕ гӕсгӕ хъӕуы цӕрджытимӕ ӕрлымӕн, ӕмӕ скъоламӕ уырыссаг ӕвзаджы уроктӕм цӕуын байдыдтой канд сывӕллӕттӕ нӕ, фӕлӕ хистӕр кары адӕм дӕр, суанг ма дины минӕвӕрттӕ дӕр. 1901 азы сӕрды Тхостаты Саукуыдз ӕрбаздӕхт Беслӕныхъӕумӕ. Уый ссис, Ирыстоны ӕнусы райдайӕны дины ахуырады рӕзтыл чи тох кодта, скъолатӕ байгом кӕныныл, уыцы ӕхсӕнадон змӕлды раздзӕуджытӕй иу. 1900 азты райдайӕны Тхосты-фыртӕн йӕ бон баци Беслӕны фыццаг дины скъола байгом кӕнын.

 

1903 азы Тифлисы газет «Кавказ»-ы фӕрстыл Тхостаты Саукуыдзы тыххӕй фыстой, Ирыстоны рухсады рӕзтыл ӕнувыдӕй чи архайы ӕмӕ йӕ къухы ӕнтыстытӕ кӕмӕн ӕфты, куыд уыцы интеллигенцийы минӕвӕрттӕй иу. Йӕ рухсадон архайды тыххӕй алыхуызон ныхас кодтой бынӕттон хицауад дӕр.

 

Бирӕ цӕлхдуртӕ йын ӕвӕрдтой йӕ размӕ ӕмӕ йӕ ахуыргӕнӕджы куыст ныууагъта. 1905 азӕй Тхостаты Саукуыдз кусынмӕ бацыд акцизон управленимӕ, ӕмӕ дарддӕр ахӕццӕ кодта йӕ рухсадон архайд: уый бирӕ рӕстӕджы уыдис ахуырад ӕмӕ техникон бӕрӕггӕнӕнтӕ Терчы облӕсты хохӕгты ʼхсӕн парахат кӕныны ӕхсӕнады (1912–1915). Йӕ рӕстӕджы Ӕхсӕнады стипендиат уӕвгӕйӕ, 1905 азы фӕстӕмӕ ӕрбахаста, йӕ ахуырӕн ын цы ӕхцайы фӕрӕзтӕ бахардз кодтой, уыдон. Ирон чиныгуадзӕн ӕхсӕнад «Ир»-ы хуындмӕ гӕсгӕ кастис лекцитӕ Ирыстоны алы хъӕуты. Адӕмон ахуыргӕнӕг Тхосты-фырт уыдис Дзӕуджыхъӕуы Ӕппӕтирон ахуыргӕнджыты фыццӕгӕм съезд саразджытӕй иу. Уый уым 1917 азы 15 июлы скодта дыууӕ доклады: ахуырадон экскурситы тыххӕй ӕмӕ Кавказаг хохаг музейы тыххӕй. Тхостаты Саукуыдз уыдис скъолайы ӕдде ахуырады рӕзты хъӕппӕрисджын адӕймӕгтӕй иу. Уый уыдис, ахуыр чи кӕны, уыцы фӕсивӕды наукон балцыты куыстмӕ чи ӕнгом кодта, уыдонӕй иу. Уый фидарӕй уырныдта, ахуырадон балцытӕ фӕсивӕды ӕрдзы рӕсугъддзинад уыныныл кӕй ахуыр кӕнынц, райгуырӕн зӕхх ӕмӕ фыдыбӕстӕйы истори уарзыныл.

 

Мидхæсты рӕстӕджы, 1917 азӕй 1920 азы онг уый уыдис ирон адӕмы съездты аразджытӕй иу, йӕхӕдӕг дӕр архайдта сӕ куысты. 1917 азы ирон адӕмы фыццӕгӕм съезды ӕмхъӕлӕсӕй ӕвзӕрст ӕрцыд Дзӕуджыхъӕуы зылды фыццаг комиссарӕй, стӕй алы рӕстӕджы уыдис Ирон Национ Советы.

 

Тхостаты Саукуыдзы хъысмӕтыл фӕзынд стыр ирон поэт, нывгӕнӕг ӕмӕ ӕхсӕнадон архайӕг Хетӕгкаты Къоста. 1890 азты Къостаимӕ фембӕлдтытӕ Стъараполы ӕмӕ Ирыстоны, Бетъырбухы, иумӕ-иу Нывгӕнынады академийы ӕмӕ аивадон равдыстыты кӕй уыдысты, уый хорзӕрдӕм фӕзындис уӕды студент Саукуыдзыл. Хетӕгкаты Къостайӕн кадгӕнгӕйӕ, Саукуыдз 1915–1916 азты бабӕрӕг кодта стыр поэты райгуырӕн хъӕу Нар, систа, Къоста кӕм райгуырд ӕмӕ йӕ сывӕллоны бонтӕ кӕм арвыста, уыцы хӕдзары къамтӕ. Уӕд Нары ирон ӕгъдаумӕ гӕсгӕ, йӕ хъӕппӕрисӕй Къостайы цытӕн арӕзт ӕрцыдысты бӕхдугътӕ.

 

Зӕгъын хъӕуы уый дӕр, ӕмӕ Тхостаты Саукуыдз уыд Ирыстоны адӕмон ахуыргӕнӕг, фыссӕг ӕмӕ фольклор ӕмбырдгӕнӕг, Ӕмбалты Цоцкойы хӕлар. Уыдон ӕмӕ се ʼмхъуыдыгӕнджытӕ иумӕ бацархайдтой Ӕппӕтирон ахуыргӕнджыты фыццаг съезд, иугонд «Къостайы зиллакк» байгом кӕныныл.

 

1941 азы Тхостаты Саукуыдз йӕ цардӕй ахицӕн. Бавӕрдтой йӕ йӕ райгуырӕн хъӕу Беслӕны зӕронд уӕлмӕрдты, йӕ фыдӕлтӕ кӕм ныгӕд сты, уым. Уӕ размӕ уын цы чиныг рахастам «Ироны фӕндаггон очерктӕ», уым сты, Тхостаты Саукуыдзы, стӕй паддзахадон ӕмӕ хи архивтӕй ист ӕрмӕджытӕ ӕмӕ гӕххӕттытӕ. Тхостаты Саукуыдз зынгӕ ӕвӕрӕн бахаста XX ӕнусы национ культурӕйы рӕзтмӕ. Уый, ӕнӕдызӕрдыгӕй, нӕ историйы ӕрцахсдзӕн аккаг бынат.

 

Хуадонты Фатимӕ,

РЦИ-Аланийы Истори ӕмӕ археологийы институты хистӕр наукон кусӕг


Похожие записи:

ОБЩЕСТВО 4.07.2022 в 22:14

Звонок на прямую линию военного комиссариата

В период призывной кампании в военном комиссариате Владикавказа начинает свою работу прямая линия. Каждый, кто обращается с вопросами о призыве граждан на военную службу, получает полный и исчерпывающий ответ.

ОБЩЕСТВО 6.07.2022 в 22:19

Амонды зæд йæ сæрты æртæ зылды кæмæн æркодта

Бинонтæ… Ацы дзырды ис уарзт æмæ хиæмбарынад, ныфс æмæ æнцойад, фæллой æмæ кад. Нæ гыццылæй фæстæмæ нæ хистæртæ алкæй дæр ахуыр кæнынц, фæдзæхсынц нын, цæмæй ирон лæджы хуыздæр миниуджытыл уæм хæст.

ОБЩЕСТВО 4.10.2022 в 07:06

Учитель, перед именем твоим позволь смиренно преклонить колени…

Он был в нашем детстве, мы помним его всю жизнь и даже спустя годы с теплотой вспоминаем его уроки и его глаза.

ГЛАВНЫЕ НОВОСТИ 24.06.2021 в 10:09

Йæ фæндыры зæлтæй зæрдæйы уидæгтæ агайы

Гæздæнты Булатыл сæххæст 85 азы

ОБЩЕСТВО 26.05.2023 в 18:31

Последний звонок – первый шаг в новую жизнь

25 мая для школьников России прозвенел последний звонок. Это по-настоящему светлый и в то же время грустный праздник – день, когда ребята прощаются с детством и вступают во взрослую жизнь.

КУЛЬТУРА 14.12.2023 в 08:26

УÆНГТЫ АИВ АЙСТÆЙ, КУРДИАТЫ ЦÆХÆРÆЙ ÆМÆ ЗÆРДÆЙЫ АХАСТÆЙ БУЦ КÆНЫНЦ АДÆМЫ

«Симд»-ыл — 85 азы

Все новости из категории: ОБЩЕСТВО