12-æм майы фыццаг ирон сылгоймаг-фыссæг, драматург, режиссер æмæ публицист Кочысаты Розæйы райгуырдыл сæххæст 136 азы
Елбыздыхъойы фæстæ фæзынд номдзыд ирон чызг Кочысаты Розæ йæ драмон уацмыстимæ. Уый уыд «Сылгоймæгты драмкъорд»-ы организатор æмæ йæ активон уæнгтæй иу. Розæ цы æртæ пьесæйы ныффыста, уыдон хаст сты скъолайы программæмæ, цымыдисон сты ныртæккæ дæр.
Стыр ныфс дзы бавæрæн уыдис, фæлæ хæрз æвзонгæй ацыд йe ‘нусон дунемæ, æмæ йын уадиссаг ницыуал бантыст. Йæ курдиатæй хæрз чысыл райхæлди – хъысмæтæй йын цыбыр рæстæг лæвæрд уыд, фæлæ йæ ном цæргæйæ баззад. Розæ йæ цардæй ахицæн 1910 азы, 22-аздзыдæй.
Уæрæсейы пролетариаты тохы цæхæртæ æгас бæстæйыл куы апырх сты, уæд се стъæлфæнтæ ахæццæ сты Ирыстоны фæллойгæнæг дзыллæтæм дæр. Прогрессивон интеллигенци æмæ кусæг адæм социал-демократты партийы разамындæй сыстадысты сæ бартæ райсынмæ, революцийы тохмæ.
Уыцы æхсæнадон-политикон цаутæн æвдисæн уыдис Кочысаты Розæ дæр. Уый баст уыдис уæды рæстæджы революцион куыстгæнæг раззагон фæсивæдимæ, æмæ уыдоны руаджы йæ дуджы алы цаутæм раст социалон-политикон цæстæнгасæй акæсын йæ къухты бафтыд. Розæйы хуызæн прогрессивон сылгоймаг-фæсивæды Ольгинскæйы цырын кодтой революционертæ Мамсыраты Саханджери æмæ Байаты Чермен. Уыдоны уынаффæмæ гæсгæ Ольгинскæйы скъоладзау чызджытæ сарæзтой сылгоймæгты драмон къорд, уымæн æмæ уыцы рæстæджы худинаг уыд, чызджытæ æмæ лæппутæ иумæ сценæйыл куы хъазыдаиккой, уый. Ольгинскæйы дыууадæс чызджы, семæ Розæ дæр, афтæмæй, райдыдтой æхсæнадон-политикон æгъдауыл ахуыр кæнын. Чызджыты къорд фыццаг бакаст æмæ равзæрста Чернышевскийы роман «Что делать?» Уый сын байгом кодта сæ фæндæгтæ рухсдзинадмæ.
Ацы драмон къорд Розæйы разамындӕй 1904 азы сæвæрдта Брытъиаты Елбыздыхъойы пьесæтæ «Худинаджы бæсты мæлæт» æмæ «Уæрæседзау». Спектакльты нæ уыдис сылгоймаджы рольтæ, æмæ уæд Розæ сфæнд кодта, нæлгоймæгтимæ сылгоймæгтæ кæм архайдтаиккой, ахæм пьесæтæ ныффыссын.
Курдиатджын чызг уыцы рæстæджы ныффыста æртæ пьесæйы: «Зæхх не ’вдисæн, хур – нæ комдзог», «Мæ фыды ныхас æви мæ уарзондзинад?», «Гæды лæг, кæнæ Нæ пъырыстъыф сæрра». Кæд æртæ пьесæйы йеддæмæ нæ ныффыста, уæддæр йæ рæстæджы ахуыр адæймæгтæ сæ мысинæгты дисæн хастой æрыгон чызджы стыр курдиат.
Ацы æртæ пьесæйы æвæрд æрцыдысты Ольгинскæйы «театры», кæцы уыдис Æлдаттаты Татыны мæнгагъуысты. Йæ чызджытæ сæхæдæг дæр уыдысты сылгоймæгты драмон къорды уæнгтæ æмæ сæ рольтæ хъазынмæ хорз арæхстысты. Фæстæдæр, 1906 азы, Розæйы пьесæтæ æвæрд æрцыдысты Дзæуджыхъæуы, æмæ афтæмæй ирон чызджытæ райдыдтой куыд сылгоймæгты, афтæ нæлгоймæгты рольты хъазын.
Кочысаты Псийы чызг Розæ райгуырд Цæгат Ирыстоны Ольгинскæйы хъæуы 1888 азы. Йæ ныййарджытæ уыдысты рæстæмбис цæрджытæ. Йæ фыд Пси уыди æрдзæй зондджын æмæ курдиатджын адæймаг: дзурынмæ, стæй ирон аргъæуттæ æмæ таурæгътæ кæнынмæ уыд дæсны. Уыдонæй Розæ спайда кодта йæ пьесæты.
Розæ астаздзыдæй бацыд сæ хъæуы ирон чызджыты дыууæкъласон скъоламæ. Уый фæстæ бацыд ирон чызджыты аздонмæ (приютмæ) Дзæуджыхъæуы. Уым фæстаг цыппар къласы нæ фæцис, уымæн æмæ йæ фыд уыд цыбыркъух æмæ йын фæзын ис йæ бирæ бинонты дарын. Уыцы рæстæджы Розæйы æфсымæр уыд афицер æмæ службæ кодта Ташкенты. Ахуырæн стыр аргъ кæй кодта, уымæ гæсгæ йæ хойы 1901 азы барвыста уым сылгоймæгты гимназийы 3-аг къласмæ. Дыууæ азы фæстæ Розæ фæстæмæ Дзæуджыхъæумæ æрыздæхт æмæ йæхи цæттæ кæнын райдыдта сылгоймæгты 1-аг гимназийы 6-æм къласмæ. 1904 азы фæлварæнтæ радта æмæ йæм бацыд, фæлæ та дзы æрдæг азы йеддæмæ нæ ацахуыр кодта. Æхсæзкъласон ахуырад куы райста, уæд ахуыргæнæгæй акуыста Лабæ, Алагир æмæ Æрыдоны.
Кочысаты Розæ уыд курдиатджын фыссæг æмæ публицист. Уæды рæстæгмæ гæсгæ уыдис зондджын æмæ ныфсджын сылгоймаг. Йæ ныййарджытæ йын цы зæронд патриархалон фæндæгтæ амыдтой, уыдоныл нæ разы кодта, æмæ уый йе ‘нæниздзинадыл бандæвта. Розæйы сфæлдыстад кæд бæрцæй бирæ нæу, уæддæр йæ уацмыстæн ис стыр ахадындзинад.
Йæ публицистон уац «Нæ Иры чызджытæм» у рагон зианхæссæг æгъдау ирæды ныхмæ. Мыхуыргонд æрцыд 1907 азы. Уыцы хъуыддаг Октябры революцийы размæ ирон адæмы æхсæн уыд ахсджиаг. Чызгæн нæ уыди йæхицæн къай равзарыны бар, йæ бинонтæ йæ ирæдыл уæй кодтой, æхца, мулк фылдæр чи раттаид, ахæм усгурæн. Ольгинскæйы хъæуы дæр фыстой ирæд, æмæ Кочысаты Розæ йæ зæрдыл бадардта уыцы хабæрттæ. Ацы хъуыддаг айхъуыст æгас Ирыстоныл дæр. Розæйы размæ ахæм прогрессивон хъуыдытæ мыхуыры иу ирон сылгоймаг дæр нæ рауагъта.
Фыссæг йæ проблемон уацы сиды æгас Ирыстоны сылгоймæгтæм, цæмæй сæхæдæг райдайой сæ бартыл хæцын, цæмæй сæхи уæй кæнын ма уадзой ирæдыл, цæмæй сæ моймæ ма дæттой æвæндонæй. Ирон сылгоймаджы цагъарæй фервæзыны хъуыддаг Розæ æргомæй бæтты Уæрæсейы 1905 азы революциимæ.
Розæйы ацы уац йæ ныййарджыты, стæй адæмы иу хайы зæрдæмæ нæ фæцыд, æмæ йын стыр мастмæ асайдта. Чызг канд ирæды ныхмæ нæ тох кодта, фæлæ фыдæлты æвзæр æгъдæуттæй чи баззад, уыдоны ныхмæ: чызджы скъæфт, уайсадын, туг исын, хист кæнын æмæ æндæрты.
Кочысаты Розæ бирæ нæ ацард, бирæ саразын ын нæ бантыст, фæлæ уæддæр йæ чысыл сфæлдыстадæй амыдта, сылгоймаджы бартæ фæхуыздæрыл куыд хæцын хъæуы, ирон зæронд æгъдæуттыл бахъоды кæнын кæй хъæуы, уый.
КЪУДУХТЫ Маринæ