УФ-йы аивæдты сгуыхт архайæг, Цæгат Ирыстоны адæмон артист. Уарзиаты Хадзысмелы райгуырдыл сæххæст 84 азы
Ирыстоны кафты курдиæттæ цал æмæ цал сты… Тыхджын къухæмдзгъдимæ сын се сфæлдыстадыл цал æмæ цал раны сæмбæлдысты. Æмæ æрмæст нæ республикæйы, Уæрæсейы нæ, фæлæ ма фæсарæнты бирæ горæтты дæр.
Аивады алы архайæгæн дæр йæхи сфæлдыстадон тых ис æмæ дзы йæхи фадæттæ, йæ арæхстдзинадмæ гæсгæ фæпайда кæны. Тæхудиаг æмæ амондджын вæййынц, уыцы аивадон тыхæй фаг æфсæст чи вæййы. Уыдон аивадуарзджыты æркæсын кæнынц сæхимæ æмæ сын свæййынц иууыл уарзондæр. Куыд зонæм, афтæмæй та бæрзонд аивадмæ фæндаг лæгъз, æнцонцæуæн никуы уыд, цахæмфæнды курдиатджын ма уай, уæддæр. Бирæ тых æмæ фыдæбон домы.
Ахæм тыхджын аивадон хъомысæй хайджын фæци, йæ алы нуар дæр кафты æвзагæй кæмæн дзырдта, йæ уæнгты рог айст æмæхæрзконддзинад абон дæр цæстытыл кæмæн уайынц, уыцы Хуыцауысконд адæймаг, курдиатæй Дунескæнæг кæй фæхайджын кодтаæмæ Ирыстоны балетмейстеры классикон хореографийы ахуырад фыццаг чи райста, Цæгат Ирыстоны адæмон кæфтыты ансамбль«Алан»-ы раздæры аивадон разамонæг, УФ-йы аивæдты сгуыхт архайæг, Цæгат Ирыстоны адæмон артист УАРЗИАТЫ Хадзысмел.
Хадзысмел у ирон национ кафты аивады ирддæр минæвæрттæй иу. Райгуырд Фарныхъæуы, раст, 1938 азы нæ республикæйыадæмон кæфтытæ æмæ зарджыты ансамбль куы байгом, уæд («Алан»-æй фæстæдæр схуыдтой). Уый Хадзысмелы хъысмæты ссиснысанхæссæг. Уымæн æмæ йæ фæзындæй йæ царды фæстаг бонмæ йæ уды тæгтæй баст уыд ирон кафтимæ. Цæгат Ирыстоны кафтæмæ зарды ансамблы сæйраг къорды кафынмæ йæ райстой, 18 азы йыл куы сæххæст, уæд. Æрыгон артуд лæппу кафты фæллад нæзыдта. Йæ курдиат æмæ куыстуарзондзинад цæсты ахадыдтой, адæм æм кæсынæй не ‘фсæстысты, йæ арæхстдзинад сæ стыр дисыæфтыдта. Уæдмæ Хадзысмел ссис ансамблы раззагдæр партиты солист. Иу æнтыст – иннæйы фæдыл. Хистæр фæлтæр ма хорзхъуыды кæндзысты, Хадзысмел Чихтисты Гамидимæ-иу хъаматимæ тохы цы кафты бацыдысты, æмæ-иу Гониаты Зоя се ‘хсæн йæкæлмæрзæн кæм æрæппæрста, уый. Уый уыд, Хадзысмел фыццаг цы кафт сæвæрдта, уый, æмæ рауад тынг зæрдæмæдзæугæ.
Йæхæдæг куыд дзырдта, афтæмæй фондзаздзыдæй райдыдта хъæубæсты хъазтизæртæм цæуын, æмæ-иу фæндыр куы аивæзтой, уæд-иу йæ миддуне иннæрдæм рафæлдæхт, уыйбæрц æнкъарæнтæ йæм æвзæрын кодтой ирон зæлтæ. Йæ бон уыцы кары уыд хъазтыракафын дæр. Фæстæдæр æй кафын ахуыр кодта Фарныхъæуы скъолайы кафджыты къорды ахуыргæнæг Хадыхъаты Керым. Уыйфæстæ афæдз цыд Беслæнмæ Бирæгъты Зауырбегмæ.
Уарзиаты Хадзысмелыл дыууын фондз азы йеддæмæ нæ цыд, афтæмæй, ансамблы солист уæвгæйæ, 1963 азы ссис ЦæгатИрыстоны АССР-йы сгуыхт артист, ирон кафты аивады райрæзтмæ цы стыр æвæрæн бахаста, уый тыххæй. Æрмæст уый фæстæ 1964-1969 азты райста профессионалон ахуырад Мæскуыйы паддзахадон театралон аивады институты. Фæстаг курсы ма ахуыр кодта, афтæмæй нысангонд æрцыд ансамбль»Алан»-ы аивадон разамонæг æмæ балетмейстерæй.
Куыддæр ансамблы ном дардыл айхъуыст, ног æмвæзадмæ йæ рахуыдта, уæд æй бахъуыд ансамблæй ацæуын Мæскуымæ, йæхифæлтæрынмæ Советон Цæдисы паддзахадон ансамбльмæ. Уæд ын разамынд лæвæрдта Игорь Моисеев. Дарддæр ахуыр кодтаЛуначарскийы номыл паддзахадон театралон институты. Фыццаг курсы хореографион сценкæ «Хæхты чызг» куы сæвæрдта, уæд ын йæахуыргæнджытæ скодтой стыр аргъ. Уыцы рæстæг бацæттæ кодта музыкалон композици «Сой»-æн дæр композицион пълан. Музыкæта йын уыцы рæстæг равзæрста зындгонд фольклорист Павел Мамуловы чызг. Уый уæд арæх уыд Ирыстоны æмæ æмбырд кодта æмæфыста ирон уадынгæрзтæй цæгъдтытæ.
Æртыккаг курсы Хадзысмел цы кæфтытæ сæвæрдта: «Мад», «Дзæбидыр» (акафыд æй УСФСР-йы сгуыхт артист, Стыр театрысолист Александр Лавренюк), уыдон сты хицæн ныхасы аккаг.
Цыппæрæм курсы йæ куыст иууылдæр сарæзта Цæгат Ирыстоны кафт æмæ зарды ансамбль «Алан»-ы Болгарийы дунеонфæсивæдон æмæ студентон фестивальмæ бацæттæ кæнынмæ. Уым æвдыст æрцыд «Лирикон дуэт» дæр, æмæ жюрийы уæнг, зындгонд советон балетмейстер, ССР Цæдисы адæмон артисткæ Татьянæ Устинова Хадзысмелы схорзæхджын кодта диплом «Лучшийбалетмейстер фестиваля»-йæ.
Фæндзæм курсы ансамблы бацæттæ кодта гастрольтæм Казахстан æмæ Астæуккаг Азимæ. Уыцы рæстæг сарæзта реформæтæрепетицион процессы методикон рацарæзты фæдыл æмæ ссис ирон адæмон кафты культурæйы балетмейстерон аивады скъолайыбындурæвæрæг, драматургийы закъонтæм сæ аздахгæйæ, авторон мадзæлттæ фæтыхджындæр кæнгæйæ сюжет равдисыны охыл. Уыцы æууæлттæ хорзæрдæм кæй сахадыдтой, уымæн æвдисæн сты йæ æвæрд кæфтытæ: «Лæгæй-лæгмæ хæст», «Сой», «Мад», «Лирикон дуэт» «Уæздан кафт» æмæ «Хонгæ кафт», «Симд».
1968 азы, профессионалон цæстæй акæсгæйæ, Цæгат Ирыстоны кафт æмæ зарды паддзахадон ансамблы къорд Хадзысмелыхъæппæрисæй æрцыд реорганизаци, æмæ дзы сарæзта Цæгат Ирыстоны адæмон кæфтыты паддзахадон ансамбль «Алан». Ном дæр ынйæхæдæг радта. Уæдæй рацыд 54 азы!
1971 азæй 1986 азмæ Хадзысмел уыд Адыгейы адæмон кæфтыты паддзахадон ансамбль «Нальмэс»-ы аивадон разамонæг, бæхтытеатр «Нартæ»-йы сæйраг балетмейстер, ансамбль «Арт» æмæ «Кафт»-ы сæйраг балетмейстер æмæ кæфтытæ æвæрæг. Фестивальтæ, конкурстæ, æнтыстытæ, хорзæхтæ… Æнцой нæ зыдта.
Фæлæ уæддæр 16 азы фæстæ æрбаздæхт «Алан»-мæ. Уыцы рæстæг Цæгат Ирыстоны Культурæйы министрады разамынд цæттæнæ уыд, Хадзысмел цы ног кæфтытæ сæвæрынмæ хъавыд, цы ногдзинæдтæ равдисынмæ æмæ рахæссынмæ хъавыд сценæмæ, уыдонмæ. «Сой» дын сæвæрын кæй бауагътам, ууыл дæр цин кæн, «Хæдзаронты» кой та кæнгæ дæр мауал скæн. Раздæр цыкæфтытæ кодтат, уыдон кафут!» – ахæм ныхас дæр уыд Хадзысмел æмæ министры ‘хсæн. Фылдæр хатт-иу сусæгæй æвæрын дæрбахъуыд кæцыдæр кæфтытæ æмæ сæ афтæмæй сценæмæ рахæссын. Фæлæ-иу сын адæм æнæрынцайгæ къухæмдзæгъд куы систой, уæд-иу дыууæ ничиуал загъта. Йæ къухфыстытæ кæсгæйæ бæлвырд у, йæ бон бирæ цæуылдæрты кæй нæ цыд, уый тыххæй кæй ацыдансамблæй. Ацыд нæ, фæлæ йæм нал æрбаздæхт фæстæмæ, кæд æмæ ма йæ Узегаты Солтанбег хуыдта, фæстæмæ раздæх, зæгъгæ, уæддæр.
1994 азæй 2001 азмæ Хадзысмел куыста РЦИ-Аланийы Адæмон сфæлдыстады республикон центры директорæй. Йæ фырт Сосланфæстæдæр йæ интервьютæй иуы куыд дзырдта, афтæмæй «Хонгæ кафт»-ы фæстаг редакци Хадзысмел æрхъуыды кодтарынчындоны, фæстаг операцийы размæ. Адæмон сфæлдыстады центры кусджытимæ фæстаг æмбырд та уыд йæ хæдзары, йæамæлæтæй гыццыл раздæр, афтæмæй, хуыссæны хуысгæйæ.
Хадзысмел у, бирæ рæстæг ма йæ бынтæ æргом кæнын æмæ иртасын кæмæн бахъæудзæн, ахæм зынгæ æмæ бирæвæрсыгадæймаг ирон кафты аивады. Йæ æвæрæнты къухфыстыты баззадысты, цæрæнбонты кæуыл фæкуыста, уыцы кæфтыты фæдылхъуыдытæ, йæ цæстæнгас, йæ хатдзæгтæ, цы ногдзинæдтæ ма йæ фæндыд бахæссын æмæ саразын, уыдон. Алы къордтæ йæ хуыдтойсæхимæ кусынмæ, уымæн æмæ зыдтой, профессионалон æгъдауæй сын æрмæст Хадзысмел кæй баххуыс кæндзæн, æрмæст сæ уыйкæй рахондзæн ног, бæрзонддæр æмвæзадмæ. Хадзысмел равзæрста йæхи фæндаг æмæ йæ цард снывонд кодта йæ адæмыкæфтыты аивадæн. Нæ баззад Мæскуыйы, не сразы сæ лæгъстæтыл.
Ацы бонты Хадзысмелы райгуырдыл сæххæст 84 азы. Уый бæрц сæххæст, йæ удæй фылдæр кæй уарзта æмæ ном кæмæн радта, уыцы ансамблыл дæр. Бафтыдис ма сæм, ансамбль «Алан» хуынд кæдæй æрцыд, уæдæй 54 азы кæй рацыд, уый дæр.
Ирыстоны хореографион аивады историйы ирддæр минæвæрттæй – иу Уарзиаты Хадзысмелы рухс ном та æрымысыдысты куыдИрыстоны цæрджытæ, афтæ йæ аивадæй цæхæр цы адæмы зæрдæты ссыгъта, уыдон.
Номдзыд ирон кафæггæнæг Уарзиаты Хадзысмел кæд бирæ нæ фæцард, уæддæр ирон аивады йæ фæллой у ахадгæ. Йесфæлдыстадон бынтæ систы нæ адæмы удварны æнусон хæзнатæ.
КЪУДУХТЫ Маринæ