Цæрукъаты Алыксандры райгуырдыл сæххæст 105 азы
ГЪЕ УÆДÆЙ КУЫ ЗОНЫН,
ФЫДЫБÆСТÆ, ДÆУ!
Куы райгуырдтæн – федтон фыццаджыдæр арв,–
Мæ зæрдæ кæд уымæн – йæ гом тыгъдау арф.
Бæрзондæй гуыппырсар уæйыг къæдзæх каст,–
Дæн уымæн кæд фидар, нæсæттон, ныфсхаст.
Хъуыдыты ныгъуылдис æнæзмæлгæ хъæд,–
Мæ тæрныхыл уымæн – кæд сагъæсты фæд.
Цъæх астымты згъордта æвзист дон цæрдæг,–
Мæ бæллицтæ уымæн – æдзухæй сыгъдæг.
Кæдæмдæр тындзæгау фæцæйтахти маргъ,–
Мæн уымæн куы сайы мæ фæндаджы дæргъ.
Хæларæй мæ истой сæ хъæбысмæ хъæу,–
Гъе уæдæй куы зонын, фыдыбæстæ, дæу!
1950
ÆРБАЛÆСТ МÆЙРУХС
РУДЗЫНГЫЛ КЪÆРНЫХАУ…
Æрбалæст мæйрухс рудзынгыл къæрныхау,
Нæ кæны цух дæу де ’нцойад, дæ фынæй.
Уый схылд дæ цонгыл ’русыл, гом тæрныхыл,..
Фæндыд мæ фестын дзаг мæйæн йæ тынæй.
Фæхизыс кауыл арт-хуры сырх хызы;
Сыфтæр æртахти бæласæн йæ сæрæй,
Дæ дæллагхъуыр ныллæст, æрхауд дæ дысæй…
Фæндыд мæ фестын зилахар сыфтæрæй.
Лæууыс æддæуæз, хъæуы фале, фахсыл,
Ныццыдтæ æрхмæ, къутæртыл хæцгæйæ.
Дæ сау дзыккутæй сираг уддзæф хъазы…
Фæндыд мæ фестын сонтхела дымгæйæ.
Сыгъдæгцæст суадонмæ тындзгæ ныккастæ,
Нывгæдтай дзы дæ гогоны фæндонæй.
Æмæ дæ былтæм нуазæн къоппа схастай…
Фæндыд мæ фестын ирдтæмæн сæудонæй.
1954
20-æм æнусы нæ мадæлон æвзагыл чи фыста, уыдонæн сæ тæккæ курдиатджындæр басгуыхтис Цæрукъаты Алыксандр. «Æцæг курдиат лæгæрды кæддæриддæр æвæды». Алыксандр ног уылæн бахаста ирон поэзимæ йе ‘мдзæвгæты чиныг «Арвæрдын»-æй.
Цæрукъаты Алыксандр райгуырдиc 12-æм декабры 1918 азы Цæгат Ирыстоны Хъарман-Сындзыхъæуы мæгуыр зæхкусæджы хæдзары. Йæ фыд æнувыдæй тох кодта ног социалистон цардарæзты сæрвæлтау, фæлæ йæ 30-æм азты æнаххосæй æрцахстой æмæ амардтой. Уыцы бæллæх арф фæд ныууагъта поэты зæрдæйы суанг йæ амæлæты онг.
Алыксандры дуг уыд уæззау историон заман. Поэт йæ фыццаг къахдзæфтæ кодта 30-æм азты. Бавзæрста 37-æм азы трагеди. Йæ фыд бабын репрессийы цалхы бын. Æрыгон лæппу канд сидзæрæй нæ баззад, йæ ныхыл хаста тæссаг гакк, «знаджы фырт» кæй у, уый æвдисæн. Æййæфта социалон æмæ моралон æфхæрд. Кæддæры æнæрастдзинад поэты бафтыдта мидсагъæсыл, æнæнцой фарстатыл:
Зæрдæ, зæрдæ, зæгъ-ма мын, цы фæци мæ фыд? Мæнмæ уымæн цæй бирæ зæгъинæгтæ уыд!
Зæгъ, уый чи айста махæй? Цæй тыххæй уæддæр?
Æз цæмæн хастон хаудæй мæ риуыл мæ сæр?!
«Адæймагæй цы рисса, ууыл дзуры æдзух», – зæгъы адæмон æмбисонд. Æмæ, æвæццæгæн, Алыксандр æнæ фыдæй кæй рæзыд, ууыл æдзух тыхсгæйæ ныффыста зæрдæйы уидæгтæй фыст æмдзæвгæ «Ныхас авдæны сывæллонимæ». Лирикон герой цин кæны ноггуырдыл, йæ цæстытæй кæлынц цины цæссыгтæ, фæзынд æм ног ныфсытæ царды, дзургæ дæр æм афтæ кæны: «Мæ ныфсы сæр, мæ уд æмæ мæ цæст». Сывæллоны фæзынд ын дæтты стыр ныфс. Сывæллоны «хъæр æмæ худт» ын йæ царды бауагътой ног тых. Йæхæдæг куыд зæгъы, афтæмæй федта бирæ зындзинæдтæ, фыды рæвдыд нæ бавзæрста йæ царды. Æййæфта алыхуызон æфхæрд. Ныр йæхæдæг йæ хъæбулæн фæдзæхсы, цæмæй дзы рæстдзинад макуы уа рох.
Алыксандр каст фæцис – хъæууон скъолайы, кусæг факультеты, ахуыргæнджыты институты, пединституты, 1957 азы та – Мæскуыйы Горькийы номыл Литературон институт. Бирæ рæстæг фæкуыста ахуыргæнæгæй йæ райгуырæн хъæуы, фæстæдæр та – Цæгат Ирыстоны чиныгуадзæны.
Уый фыссын райдыдта 1930 азты, фæлæ йе сфæлдыстад йæ хуыз скалдта æнусы дыккаг æмбисы. Поэтæн йæ зындгонддæр чиныг у «Арвæрдын» (1959). Уыцы чиныджы тыххæй Джыккайты Шамил афтæ загъта:
«Достоевский дзырдта йæ фæлтæры номæй: «Мах не ’ппæт дæр рацыдыстæм Гоголы «Цинел»-æй». Мæ бон у фидарæй зæгъын: мæ фæлтæр рацыдысты «Арвæрдын»-æй. Уый фæрцы поэзи басаста риторикæ, философон хъуыды фæуæлахиз догмæтыл, поэтикон дзырды бацыд уд æмæ цард».
1960 азты ирон литературæмæ цы фæсивæд æрбакъахдзæф кодта, уыдонæн Алыксандры æмдзæвгæты чиныг «Арвæрдын» (джиппы йæ рауагътой 1959 азы Дзæуджыхъæуы) стыр хæрзты бацыдиc – цы йæ тæмæнкалгæ, нывджын æвзаг, цы йе ’нæнцой цырен хъуыдытæ, цы йæ арф мидсагъæстæ-риссæгтæ… Уыйразмæйы рифмæбыд хус лозунгтæй, тутт ныхæстæй-сидтытæй зæрдæцъæх чи фæциc, уъщы рæзгæ литературон фæлтæрæн Алыксандры «Арвæрдын»-ы хуызтæ сæ зæрдæтæ сбазырджын кодтой, тæхыны монц сын радтой.
Мæнæ куыд фыста Хъодзаты Æхсар Алыксандры сфæлдыстады тыххæй: «Алыксандры мад Агъниан уыди курдиатджын сылгоймаг, иттæг хорз зыдта адæмон кадджытæ, таурæгътæ, аргъæуттæ, æмдзæвгæтæ, æмбисæндтæ, баззад ын, йæхæдæг кæй æрхъуыды кодта, ахæм уацмыстæ дæр. Мады фарн мæрдтæм нæ ацыд , Алыксандрмæ дæр дзы æнæмæнг фæхæццæ. Лæппуйы стыр æрдзон курдиаты уидæгтæй иу, ай-гъай, мады фарн уыд. Иннæ уидаг та, æвæццæгæн, баст у, поэт цы ран райгуырд, уыимæ. Цæвиттон, Хъарманы фарсмæ ма ноджы æртæ хъæуы ис – Сындзыхъæу, Къора æмæ Урсдон. Се ’хсæн бæрæг арæнтæ нæй, иу хъæуы хуызæн сты. Сæ цæрджытæ сæйраджыдæр Уæлладжыргом æмæ Дыгурæй ралыгъдысты, Æрыдон æмæ Æрæф куыд баиу вæййынц, афтæ ацы хъæуты цæрджытæн дæр иумæйаг систы дыгурон æмæ ирон æвзæгтæ. Ацы хъуыддаг хорзырдæм фæзынд Алыксандры поэзийыл: арæх дзы æмбæлæм дыгурон дзырдтыл – уыдон ын дзæвгар хъæздыгдæр кæныц йæ лексикæ, йæ аивадон фæрæзтæ, йæ эмоционалон тыхыл ын æфтауынц. Поэт дыгурон æвзаджы æфтауцуатæй пайда кæны арæхсгæ, æрдзон уагыл, æнæ тыхмийæ».
Цæрукъаты Алыксандр ирон æвзагмæ раивта Дж. Родари, А. Барто, К. Чуковскийы æмдзæвгæтæ, тæлмац ма кодта советон республикæты æмæ социалистон бæстæты поэтты уацмыстæ.
Йе сфæлдыстады сæйрагдæр фарстатæй иу у райгуырæн бæстæмæ уарзондзинад. Фæлæ цæмæй поэты гуманон хъуыдытæ хуыздæр бамбарæм æмæ йын аргъ скæнæм, уый тыххæй хъуамæ зонæм, цы уавæрты рæзыд, уыдон.
Алы адæймагæн æппæты зынаргъдæр сты, æнæмæт сабийæ кæм хъазыд, лæппуйæ кæм куыста, фыццаг уарзт кæм базыдта, уыцы бынæттæ йæ хъæуы алыварс цы æрдзон дуне ис, уый. Цæрукъаты Алыксандр йæ сабибонтæ кæм арвыста, уыцы бынæттæ йын сты адджын, зынаргъ.
Цӕрукъаты Алыксандры поэзи нӕ фӕсивӕды канд Ирыстон уарзыныл нӕ ахуыр кӕнынц, фӕлӕ ма йе сфӕлдыстады фӕрцы нӕ кӕстӕртӕ дунеон культурӕимӕ дæр зонгӕ кӕнынц.