Ирон адæм-иу марходарæны рæстæджы мæрдтæн цалдæр хатты скодтой фынджыдзæгтæ. Сæ иу хуынди Лауызгæнæнтæ. Лауызтæ кодтой дыууæ хатты – марходарæны дыккаг æмæ æртыккаг сабаты.
Лауызтæ кæныны æгъдау æндæр адæмтæм дæр зындгонд у. Кодтой сæ дзуллаг ссады тæнæг змæстæй тæвд тебæйы, уый фæстæ-иу сæ нурыдзæхдоны стылдтой. Лауызгæнæны цы лауызтæ кодтой, уыдонæй æддагонæн (бинонтæй дарддæр) хæрын нæ фæтчыди. Лауызтæй уæлдай ма цы хæринæгтæ арæзтой уыцы æхсæвы, уыдонæй-иу хай нывæрдтой чысыл уисæй быд къалатийы æмæ-иу æй дуармæ æрцауыгътой, цæмæй дзы мæрдтæ сæ хай ахастаиккой.
Уæдæ цы у сæ нысаниуæг уыцы мæрдты кæндтæн? Хоры боны фæстæ сабаты арæзтой фыццаг Лауызгæнæнтæ. Куыд нымадтой, афтæмæй майрæмбоны, хур ныгуылды фæстæ мæрдтæ вæййынц сæрибар. Зæронд æмæ ног мæрдты æрцыдмæ-иу архайдтой, цæмæй хæдзæрттæ, кæртытæ уыдаиккой хæрзæфснайд, алцыдæр хъуамæ уыдаид нывыл æмæ йæ уагыл. Науæд, дам, мæрдтæн сæ зæрдæ фæстæмæ сæхиуæттæм æхсайдзæн, зæгъгæ, мыййаг, кæд æвзæр æмæ мæгуыр цæрынц. Майрæмбоны-иу изæрæй се ʼрбацыдмæ нозтæй, хойрагæй алцыдæр æрæвæрдтой фынгыл. Ног дарæс дæр-иу сын сцæттæ кодтой. Уыцы аз зиан кæуыл æрцыд, уыцы бинонтæ-иу алцыдæр цæттæ кодтой бæрцæй.
Сылгоймæгтæ хæларгæнинæгты иу хай хастой уæлмæрдмæ, мардæн сæ-иу ныххæлар кодтой, уый фæстæ сæ се ʼхсæн уæрстой. Хæдзармæ та хуыдтой нæлгоймæгты, фынджыдзаг-иу ныххæлар кодтой мæрдтæн æмæ-иу сбадтысты фынгыл. Лауызгæнæнты рæстæджы хъуамæ мачи мацы бауыгътаид. Нæ уыд гæнæн фæхты исты æрхойын кæнæ, зæхх кæмæй банкъуыса, ахæм стыр цæфтæ кæнын – уæд, уырнындзинадмæ гæсгæ, мард сабитæ бæлæстæй рахаудтаиккой. Ацы стыр боны рæстæджы хъуамæ уæлмæрдтæм фæндæгтæ ныссыгъдæг кодтаиккой, науæд, дам, мæрдтæн цæуын зын уыдзæнис.
Сабаты алы хæдзар дæр арæзта тæвд хæринаг. Дзырдтой-иу: зæронд мæрдтæ ацæуынц дзаджджын фынг амал кæнынмæ. Бахъæуы сæ цæлхдурты сæрты хизын, какон сындзæй æхгæд рæтты цæуын. Къуыри фæвæййынц фæндагыл æмæ æрхæццæ вæййынц дыккаг Лауызгæнæнты. Майрæмбоны изæрмæ сцæттæ кæнынц нозт æмæ хæрд æмæ фæбадынц фæсæмбисæхсæвмæ – мæрдты æрбаздæхтмæ фенхъæлмæ кæсынц. Бирæ фæбадыны фæстæ афтæ банымайынц, цыма мæрдтæ æрбахæццæ сты. Сæ фынджыдзаг сын ныххæлар кæнынц æмæ уый фæстæ сæ дзыхмæ хойраг схæссынц, рухсаг сын фæзæгъынц.
Раздæр ирæттæ Лауызгæнæнты стыр бон парахатдæрæй арæзтой. Бахсыстой-иу бæгæны. Бæхты дугъ дæр-иу арæзтой.
Раджы заманы ирæттæ ацы стыр боны ард дæр хордтой. Рабæрæг-иу сусæг лæгмар, къæрных кæнæ æндæр фыдгæнæг, æмæ сын адæм хастой тæрхон. Йæ фыдракæндтыл-иу йæхæдæг чи басаст, уымæн-иу æй ныббарстой, тæрхон-иу ыл не скодтой.
Лауызгæнæн равзæрдис фыдæлтæн кад кæныны домæнтæй. Адæмы уырнындзинадмæ гæсгæ, нæ фыдæлты мард удтæ мæлгæ нæ кодтой, уыдонæн сæ бон уыд удæгæсты цард æмæ хъысмæтыл аудын, хоры æрзадыл хорзæрдæм æндавын.
Æртыццæджы, дыккаг Лауызгæнæнты фæстæ райдайы Астæумархо, цыппæрæмы та у Кæфхæрæн. Астæумархо-иу куы æрлæууыд, уæд-иу бирæтæ суагътой сæ ком, кусæг адæм кæй уыдысты, уымæ гæсгæ-иу айдагъ кæрдзын æмæ къуымæлæй кусын нал фæрæзтой. Йæ ком-иу чи хъуамæ суагътаид, уыдонæй сых æмбырд кодтой мысайнæгтæ æмæ куывд арæзтой. Уыцы куывды рæстæджы-иу сæ ком суагътой, фæлæ та-иу Куадзæнмæ къуыри куы баззад, уæд-иу сæ ком ногæй бабастой.
Астæумархойы ритуалон æгъдæуттæ чи нæ хъахъхъæдта, уымæн-иу уыцы аз йæ астæу риссаг уыдис. Ацы стыр боны-иу рахицæн кодтой нывонд кусæрттаг, хор, ссад, фæстæдæр ма цы бæрæгбæттæ уыд æрцæуинаг, уыдонæн.