Ирон национ культурæйы рæзты фæндæгтыл чи дзура, чи куса, уый нæ ахиздзæн зынгæ зарæггæнæг, Гуырдзыстоны республикæйы сгуыхт артист, Цæгат Ирыстоны АССР адæмон артист Плиты Никъайы фырт Грисы иувæрсты. Уый, зæгъæм, уымæн æмæ Грисы ном йæ рæстæджы нæрыд дыууæ дих Ирыстоны къуымты. Ирыстоны ансамбльты репертуартæ хъæздыг уыдысты Грисы хъайтарон, стæй уæд лирикон зарджытæй дæр.
Грис дæллагрукъаг уыд, хæдзарвæндагæй сæ хуыдтой Паулетæ. Лæгджын хæдзарвæндаг уыдысты, уæздан, хæдæфсарм бинонтæй сæ зыдтой æгас Дзауы ком, уæлдайдæр та Цъалагом.
Хæдзарвæндаджы ном та сæйраджыдæр, ныхъхъæр, ирон зарæджы хъæздыг къæбиц сæ къуымы кæй уыдис, уымæй дæр. Зæгъæм æй æргомдæрæй – хæдзарвæндаг æрдзæй рахаста диссаджы хъæлæсы хатт, бинонтæ се ʼппæт дæр уыдысты хъуытаз хъæлæсты хицæуттæ. Галаты Барис сæ рахуыдта хъæууон зарджыты ансамбль. Уыдон уыдысты æфсымæртæ — Плиты Сачино, Уасикъо, Къола, Никъа, Грис, сæ хо Уæлгъа.
Рукъгомы абоны бон дæр диссагæн хæссынц ацы хæдзарвæндаджы. Изæры, дам-иу куы рабадтысты, ирон зарджытæ, дам-иу куы самадтой, уæд, дам, сæм æнæхъæн Рукъгом хъусынæй не ʼфсæст. Афтæмæй сæ æрæййæфта Галаты Барис, цы зарджытӕ сæ ныффыста, уыдон сты иу фæндзайæ фылдæр.
Нæ ныхас дарддæр уыдзæнис зæнæджы кæстæр Грисыл, уый райгуырд 1909 азы. Фæцард 66 азы. Уыдонæй 50 азæй фылдæр схай кодта хæдархайгæ къордты куыстæн, уæлдайдæр та ансамбль «Симд»-æн.
Йæ царды фæстаг азты ацыд цæрынмæ Цæгат Ирмæ. Уым дæр дзæвгар азты акуыста Ногиры хъæуы клубы разамонæгæй. Сарæзта дзы зарджыты къорд, Цæгат Ир сæ цæст кæуыл æрæвæрдтой, ахæм къорд.
Грисы лæггæдтæ йæ Ирыстонæн дзæвгар æмæ зынаргъ сты. Йæ ном советон дуджы нæргæ кодта, ансамбль «Симд»-ы фидыц уыд, арæх уыдысты радиоралæвæрдтæ ахæм сæримæ — «Зары Плиты Грис». Советон Цæдисы ныппырхимæ бафынæй сты ацы зарæггæнджытæ дæр, чи ма сæ хъуыды кæны, уыдон сцъус сты, ничи дæр сæм хъусы, ничи дæр сыл тыхсы. Фæрнæй зарæнт абоны зарæггæнджытæ, фæлæ худинаг æмæ æгады хъуыддаг у Иры фæлтæрæн адон ферох кæнын. Абоны онг Чермены зарæг Грисы хуызæн ничи ныццæлхъ ласта, «Гæды къуыммæ бауади» («Чепена») Грисы хуызæн ничи загъта.
Абоны бон дæр Грисы фарсмæ кæй æрæвæрæм, нæй ахæм домбай, хъаруджын хъæлæсы хицау. Сæры хъуынтæ арц фестынц, Грис куы фæзары Чермены, Хазбийы, Тотырадзы, Таймуразы, Аслæмбеджы, Акимы, Мæхæмæты, Дзыбыртт æмæ æндæр хъайтарон зарджытæ. Грисы хъæлæсимæ ногæй райгуырынц ацы
уæйыгарæзт фæлтæр.
Грисы лирикон зарджытæ абоныбон дæр никæимæ хæццæ кæнынц: «Чызгайы зарæг», «Муссæйы зарæг», «Софияйы зарæг» æмæ æндæртæ, тынг ардтой фæндаг уарзæгой удты зæрдæтæм, фæлæ кæм сты?
Абоны бон дæр ирон фынджы фидыцыл нымад сты Грисы зарджытæ — «Уастырджийы зарæг», «Нæртон фысымты зарæг», «Айс æй, аназ æй», «Æйтты зарæг», «Дадийы зарæг». Грис куы зарыд, уæд ирон фынгты рæсугъддзинад йæхимæ хуыдта адæмы, чи-иу ын бахъырныдтаид, ахæмты.
Плийы-фырт-иу куы систа «Рувыны зарæг», уæд-иу цæстыты раз сыстад адæмы æрдонг, æрбацæуынц рувгæ, сæ зардимæ хъуысы сæ къæпиты зæлланг. Уыцы зарæг, кæмдæр, абон рохуаты цы быдыртæ баззадысты, уым бафынæй.
Бирæтæ агурынц абоны бон Грисы «Чепена»-йы, фæлæ кæм ис, йæ лæдзæг æмæ гæдыйы кой ракæнынц, фæлæ уыдон Грисы уæттæн ницы бавæййынц.
Ирон кæфтытæ æгъуыстаджы кæфтытæ сты. Уыдоны ʼхсæнæй цæхæркалгæйæ æрттивы «Симд». Зынгæ францаг балетмейстер Серж Лифарь æй рахуыдта: «Симд – зæххон зæдты кафт». Галаты Барисы хъуыды та ахæм у: «Симд – подлинная жемчужина осетинского народного танцевального искусства, по красоте и величию он занимает первое место среди осетинских народных плясок».
Абоны «Симд»-мæ ницы фау æрхæссæн ис, фæлæ йемæ Плиты Грисы зарæг кæй нал ис, уый йын йæ тых сæтты. Кæм дæ Грисы хъæлæс: «Æрсимут-ма тымбыл симдæй…Тымбыл симдæй, Нæртон симдæй».
Хъайтарон зарджыты æмрæнхъ, æрдхæрæн уыд Грис ног дуджы зарджытæ æххæстгæнгæйæ дæр. Уыдон та уыдысты «Ленины зарæг», «Тохы зарæг», «Дыгуры партизанты зарæг», «Дриаты Антъоны зарæг», «Харебаты Исахъы зарæг», «Нартыхты Сосойы зарæг», «Цоциты Уасилы зарæг», æмæ æндæртæ.
Ирон æмбисонд ахæм баззад: «Зарæг хъырнæгæй фидауы». Уый раст у, фæлæ цæмæдæр гæсгæ, Грисы хъырнджытæ стæм хатт хъуыд, йæ хъæлæсы уаджы æппæт дæр уыд. Иууыл диссаг та уый уыд, æмæ-иу стæм хатт йеддӕмӕ заргæ-зарын Грисы музыкæ нæ хъуыдис, йæ хъæлæсы уаг-иу æй йæхæдæг рафидауын кодта.
Плиты Грисы стыр лæгдзинадыл нымад цыд иу стыр хъуыддаг – тынг хорз зыдта йæ адæмы хъæздыг сфæлдыстад, Нарты дуне, мадæлон æвзаджы фæзилæнтæ. Грисмæ хъусгæйæ, алчидæр фæлхатт кодта нæрæмон Къостайы ныхæстæ: «Дæ дзыхы дзырд æнæрæдыд, ныццæвы зæрдæйы кæрон».
Грисы фольклорон зарджытæ: «Уациллайы зарæг», «Цоппайы зарæг», «Уастырджийы зарæг», «Æфсатийы зарæг», «Алардыйы зарæг» абоны бон дæр сæ хуыз æмæ сæ мидис нæ ивынц. Хъыгагæн, абоны фæлтæр сæм кæм байхъусой, уый нæй.
Зарæг-дарæг, зарæг-барæг, зарæг-æгасгæнæг, æнæ зарæг цард мæгуыр у, дон-æмыр, хæхтæ-æгомыг, адæм-къуырма, цæстытæ-куырм. Адæттыл хъуыдыгæнгæйæ, Грис зарыд царды ахсджиаг рахæцæнтыл, рæгъмæ хаста ирон лæг ирон цæмæй у, уыцы хорз миниуджытæ.
Грис ирондзинады уацары уыд кæддæриддæр. Ирон лæгдзинадæн стыр аргъ кодта, йæ хъайтарон зарджытæн дæр æмбал нæ уыд, йæ хъæлæсы уаджы æндæр уыдысты Чермен, Хазби, Аслæмбег, Тотырадз, Таймураз, Аким, Сосо, Иликъо æмæ æндæр хъайтартæ, чындздзон чызджытæ æмæ усгур лæппутæ, магусатæ æмæ куысты раззагонтæ, тыхлæгтæ æмæ цардаразæг фæлтæр.
Фæстаг рæстæджыты Зард кæй фæлæмæгъдæр, уый бæллиццаг хъуыддаг нæу. Ирыстоны ивгъуыд æнусты цардыуаг æвдисæг зарджытыл нæ къух кæй систам, уый лæгдзинадыл дзурæг нæу. Ис нæм уыцы хъайтарон зарджыты чи сиса, ахæмтæ, фæлæ семæ кусæг нæй.
Æз дзы Грисы кой ракодтон, нæ фæсивæд раздæры хистæр фæлтæры митæ æмæ лæгдзинадимæ зонгæ не сты. Куы никæй фæзмай хорзæй, уæд дæхицæй дæр ницы рацæудзæн.
Абоны бон нæ къухы цы ис, уыдон сты бынтон уæлæнгай, хуымæтæг æрмæджытæ. Бамбарæм æй, сæ нæмттæй дарддæр нæ къухы ницы ис. Æз дзы кæддæрты, кæйдæрты кой ракодтон – Хетæгкаты Владимир, Дзаттиаты Уакка, Джыгкайты Аким, Мамиты Димитр, Цхуырбаты Барис, Еналдыты Уахтанг, Цыбырты Валодя, ис æрмæджытæ иннæтыл дæр æмæ сæ чиныджы руаджы рæгъмæ рахæссын хъæуы.
Цыбыр дзырдæй, æз Плиты Грисыл цы æрмæджытæ ссардтон, уыдон сты цъæмæлтæ. Нæй нæм дыккаг Грис, чи уыд, уый та хъуамæ зоной нæ абоны фæлтæр – зарæджы хъæргæнджытæ.
Плиты Гацыр,
Хетæгкаты Къостайы номыл
паддзахадон премийы лауреат