Абон нæ куырыхон газетыл сæххæст сæдæ азы
Ирон культурæйыл, æппæт ирон адæмыл дæр сæдæ азы размæ, 1923 азы 14 мартъийы, æрцыд стыр хорздзинад – нæ мадæлон æвзагыл нæм цæуын райдыдта æцæг дзыллон газет – «Рæстдзинад»!
Кæуылты азтæ сты, уал азы – лæггадгæнæг, уал азы – уырдыглæууæг, уал азы – цырагъдарæг, уал азы – Рæстдзинад хъахъхъæнæг æмæ Рæстдзинады сæрыл тохгæнæг.
Газет царды айдæн у, зæгъгæ, фæзæгъынц. Алы бонæн дæр ын ис йæхи домæнтæ, йæхи хæстæ. Иры раззагдæр фæлтæр æмбæрстой, адæмы кæй хъæуы периодикон мыхуыры сæр, уымæй дæр сæ мадæлон æвзагыл. Къоста нын алы хорз хъуыддагæн дæр у йæ сæрбос, йæ цырв, йæ райдайæг. Уый бавнæлдта фыццаг газет «Северный Кавказ» йæхимæ æрбайвазыныл, Цомахъ ныззарыд фыццаг нæ «Ирон газет»-ы райгуырдыл 1906 азы. Уый у сæрæвæрæн ирон периодикон мыхуырæн.
Революцийы агъоммæйы газеттæ æмæ журналтæн (газеттæ – «Ног цард» (1907) æмæ «Хабар» (1909), журналтæ «Зонд» (1910), «Чырыстон цард» (1911) æмæ «Хуры тын» (1912) бирæ цæрæнбон нæ уыд, фæлæ сæ дуг æмæ рæстæг цы амыдта, уымæй фæндæгтæ байгом кодтой, абон сæрыстыр кæмæй стæм, уыцы газеттæ «Рæстдзинад» (1923) æмæ «Хурзæрин» (1924), журналтæ «Фидиуæг» (1927) æмæ «Мах дуг»-æн (1934). Уыдонæй алчидæр ис йе ʼнусы къæсæрыл, æнусон куыст та уæлæнгай æмæ фæлвых никуы вæййы. Æнусмæ бакæнгæ хъуыддæгтыл бирæ дзурæн ис.
Газет «Рæстдзинад»-ы райгуырд, ирон дзырд уарзон кæмæн уыд, уыдонæй алкæмæн дæр уыд бæрæгбон. Уый алы иронмæ дæр равзæрын кодта сæрыстырдзинады æнкъарæнтæ, æмæ йæ фарсмæ æрбалæууыдысты фидар æнцойæн. 1928 азы Барахъты Гино уыдис газет «Рæстдзинад»-ы редактор. Уæд нæм ирон журнал нæма цыди, æмæ Гино уадзын райдыдта литературон уæлæмхасæн «Размæ».
Æртынæм азты газет «Рæстдзинад»-ы фæрцы сæ нæмттæ Ирыстоны дæрдтыл айхъуыстысты ирон фысджыты ног фæлтæрæн: Фæрнион Къоста, Малиты Георги, Мамсыраты Дæбе, Хъамбердиаты Мысост, Хуытъинаты Цыппу, Хъайтыхъты Геор, Бæдоаты Хъазыбег, Бесаты Тазе, Епхиты Тæтæри, Плиты Хадо, Хетæгкаты Дауыт, Илас Æрнигон, Багъæраты Созыр, Дзесты Куыдзæг æмæ иннæтæн.
1973 азы ССР Цæдисы Сæйраг Советы Президиум йæ Указы фыста: «Цæгат Ирыстоны АССР-йы фæллойгæнджыты коммунистон уагыл хъомыл кæныныл, хæдзарадон æмæ культурон арæзтады хæстæ æххæст кæныныл тохмæ сæ разæнгард кæныныл йæ æнтыстджын куысты тыххæй Цæгат Ирыстоны республикон газет «Рæстдзинад»-æн лæвæрд æрцæуæд орден «Кады нысан».
2000 азы та йын саккаг кодтой Республикæ Цæгат Ирыстоны-Аланийы Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон преми.
Газетæн бирæ майдантæ æмæ Кады гæххæттытæ лæвæрд æрцыд йæ хъомысджын куысты тыххæй Советон Цæдисы æмæ Уæрæсейы Федерацийы Журналистты цæдистæй, ССР Цæдисы ДОСААФ-æй, Æппæтуæрæсеон æрдзхъахъхъæнæг æхсæнадæй æмæ æндæр рæттæй.
«Рæстдзинад» у ирон адæмы иугæнæг тых. Уый никуы дихтæ кодта ирон адæмы диалекттæм, ныхасыздæхтытæм, хъæутæ æмæ кæмттæм гæсгæ. «Рæстдзинад»-æн уыд, ис, æмæ уыдзæн иу ирон адæм, æмæ фидарæй кусы йæ иудзинадыл, йе ʼнгомдзинадыл.
Нæ иумæйаг уарзон Ирыстонæн йæ цин, йæ хъыджы æппынæдзухæй йæ фарсмæ вæййы «Рæстдзинад». Уый дæр йæ адæмимæ иумæ, йæ уæлæ куы йæ бæрæгбоны, куы та йæ сау дарæс скæны.
Æртын азæй фылдæр газеты разамонæг уыд Хъаныхъуаты Владимир. Абон уыцы хæстæ цæсгомджынæй æххæст кæны Хозиты Барис. Йæ коллективимæ разæнгардæй архайынц, цæмæй газеты æрмæджытæ адæмы зæрдæты гуырын кæной ныфс æмæ хорз ракæнынмæ хъæппæрисы æнкъарæнтæ, цæмæй ирдæй æвдисой куыстуарзаг æмæ рæстаг ирон адæмы намыс, хъæбатырдзинад, уæздандзинад æмæ хæларзæрдæйы уаг, сæ сæрыстырдзинад, цæмæй газет уа адæмы æцæг иугæнæг «арфæйы дзырд», æмæ сæ чи фæуыдзæн нымад.
Сæдæ азы «Рæстдзинад»-ыл кæй рацыд, уый стыр бæрæгбон у Ирыстонæн. Зæгъæн ис, æмæ «Рæстдзинад» у, иронау чи кæсы, уыдонæн сæ уарзондæр газет. Алы хæдзарæн дæр – раст хи бинойнагау. Кæсынц æй алы кары адæм. Сæдæ азы «Рæстдзинад» йæ кæсджытыл у æнувыд. Ис ын йæхи æвзаг: æргомæй дзы фыссынц æхсæнадон-политикон уавæрыл. Йæ сыфтыл фенæн ис æнæниздзинад хъахъхъæнын, ахуырад, наукæ, культурæ æмæ æндæр ахсджиаг фарстатыл æрмæджытæ. Кæд фæлтæрдджын æмæ азтæм гæсгæ ацæргæ у, уæддæр цух нæу нырыккон ифтонгадæй. Æмæ дзы хъомысджынæй пайда кæнынц.
Ирыстоны цард æмæ вазыгджын хабæрттæ базонæн ис газеты сайты.
Рæстдзинад у нæ адæмы иугæнæг æмæ ирон дзыллæйы иумæйаг ныхас. Ирыстоны цæрджытæн дзы бар ис сæ хъуыдытæ, сæ фиппаинæгтæ æргомæй бæлвырдæй зæгъынæн. Куыд алы газетæн, афтæ «Рæстдзинад»-æн дæр ис йæхи фæндаг, рæстæгимæ кæны æмдзу. Газет бахъахъхъæдта, ирон адæмæн йæ удæй зынаргъдæр чи у, уыцы хæзна – мадæлон æвзаг.
«Рæстдзинад»-ы кой скъолайы дæр хъуыстон, йæ артдзæстмæ йын фæндаг та ссардтон 1991 азы, ирон филологийы факультеты студенткæ куы сдæн, уæдæй фæстæмæ. Уæдæй абонмæ Ирыстоны сæйраг газет сси мæ царды хæлар, мæ уынаффæгæнæг.
О, диссаджы газет у «Рæстдзинад» æрмæджытæй дæр æмæ æвзагæй дæр. Алывæрсыг у алцæмæй дæр, æххæссы æппæтыл дæр. Ныхас кæны хистæртимæ, цардаразæг фæлтæримæ… Æмæ чи фæуыдзæн нымад, нæ сыгъзæрин газет йæ уд цæуыл хъары, æппæт уыдæтты. Чи кæсы «Рæстдзинад», уый йæ хорз зоны, нæ фæдисон кæй у, кæй у йæ номы аккаг, сæдæ азы уыцы ном кад æмæ радимæ кæй хæссы.
Йæ рæстæджы, дзæнæты бадинаг Хъесаты Валодя, «Рæстдзинад»-ы кусджыты сæрысуангæй йæхи онг рахуыдта «Рæстдзинады мæсыг амайджытæ». Мæсыг амайын æнцон хъуыддаг нæ уыд. Нæ уыд æнцон газет «Рæстдзинад»-æн Æрфæны фæды онг сисын, фæлæ уый бантыст, уыцы фыдæбæтты сæргълæууæг чи уыд, уыдонæн: Хъаныхъуаты Валодя æмæ Хъесаты Валодяйæн. Дзæнæты бадæнт.
Чи фæуыдзæн нымад газет «Рæстдзинад»-ы конд хъуыддæгтæ. Дзурын та сыл æнæмæнг хъæуы. Куыд фæзæгъынц, сæдæ азы адæймагæн царды бонтæ сты, газетæн та – дуг. Уыцы рæстæгмæ газеты иу фæлтæртæ ивтой иннæты æмæ бахъахъхъæдтой газетæн йæ ном, йæ кад, йæ фарн. Уæдæй абонмæ нымад у ирон æвзаг, литературæ, æгъдæуттæ, традицитæ æмæ культурæ хъахъхъæнæг фæрæзыл. Мæ хъуыдымæ гæсгæ, æххæст кæны царды æппæты вазыгджындæр æмæ сæйрагдæр хæс.
Ирон æвзагыл фыстæй дзы ирон адæм базонынц ног хабæрттæ, хъусынгæнинæгтæ, бакæсынц ахсджиаг æрмæджытæ. Æвдыст дзы цæуы республикæйы алы къабаз дæр, политикæ, экономикæ, культурæ, спорт, хъæууон хæдзарад, социалон хайад рæстæгимæ куыд æмдзу кæнынц, уый. Газет ахъаз у адæмы æхсæн хæлардзинады ахастдзинæдтæн æмæ рæзгæ фæлтæрты патриотон хъомыладæн. Газеты кусджыты къорд кæрæдзи фарсмæ балæугæйæ, кæрæдзийæн ныфсы хос уæвгæйæ, æрвылбон куыд фыдæбон кæнынц, афтæ, уыцы æгъдауыл æнцой кæнгæйæ, хистæрæй кæстæрмæ басгуыхтысты уæндонæй, фидар къахдзæфтæй сæ сæдæ азы рындзмæ схизынмæ.
Абон «Рæстдзинад»-ы зиууæттæ тыхджын, хъаруджын, фæразон сты æмæ сын Хуыцауы цæст уый бауарзæд, цæмæй сæ кады тырыса ныллæгмæ ма æруадзой. Сæ кæсджытæ фылдæр цы кæной. Фæрнæй кусут, æнæниздзинад, куырыхондзинад, куысты фæразондзинад уæ къухæй макуы ахауæнт.