Адæймагæн дунейы иууыл зынаргъдæр чи сты, уыдон – йæ сывæллæттæ, йæ хъæбултæ,
стæй æрмæст йæ сабитæ нæ, йæ уарзондзинады æнкъарæнтæ равдисы алы сабимæ дæр. Уымæн æмæ хистæртæй уæлдай сывæллон у æнæхин, сыгъдæг.
Хорз, рæсугъд у чысылæй алы саби дæр, фæлæ дзы уæддæр адæймагæн йæ зæрдæмæ йæхи сабийæ æввахсдæр ничи лæууы. Æмæ махæй, хистæртæй, алкæйы дæр фæфæнды, цæмæй адæмы рæгъы рацæуа, царды басгуыха, хорз адæймаг дзы рацæуа. Гъе, фæлæ уыцы бæллицтæ царды сæххæст кæнынмæ алчи нæ фæцарæхсы, алчи сæ хъомыл кæныны фаг бæрнондзинад нæ равдисы, æмæ бирæ сабитæн сæ фидæны царды фæндæгтæ ныззылынтæ вæййынц. Афтæ уыд ивгъуыд заманты, афтæ у ныртæккæ дæр, кæд цард цивилизацийы фæндагыл стыр къахдзæфтæ размæ акодта, уæддæр. Сабиты мæгуырдзинад, сабиты фыдракæнддзинад, сабитæм тыхбахаст æмæ ноджыдæр семæ баст чи у, уыцы ахсджиаг фарстатæ абон дæр карзæй лæууынц дунейы бирæ бæстæты раз.
Раздæры Советон Цæдисы хæлд мæгуырырдæм бандæвта, цы ног паддзахадтæ фæзынд, уым бирæ сабиты хъысмæтыл. Царды æмвæзад зынгæ кæй æрхауд, уый, фыццаджыдæр, сæхиуыл банкъардтой сывæллæттæ. Нал сæм уыд фаг хъусдард, куыд паддзахадты, афтæ ныййарджыты ‘рдыгæй дæр, æмæ дуг йемæ цы æвзæрдзинæдтæ æрхаста, уыдоныл æнцонæй цайдагъ кодтой.
Махæй алкæмæндæр йæ цард сабидугæй райдайы æмæ нæ алчидæр хъуыды кæны, уыцы азтæ йын цахæм уыдысты, уый. Хистæрты ныхæстæй хъуыстам æмæ хъусæм, уыдонæн сæ хистæр фæлтæртæн та цавæр уыдысты сæ сабибонтæ, уыдæттæ. Хъыгагæн, зæгъын хъæуы уый, æмæ сæ царды рагуалдзæджы азтæй, бонтæй раппæлæн кæй никуы уыдис сæ бон уыдонæн. Æмæ дзы куыд раппæлдæуа, кæд æмæ сæ ныййарджытæ, хæхты цъассыты цæргæйæ, зынвадаты æрвыстой сæ царды бонтæ. Карз æрдзон уавæрты цæргæйæ, сæ гуыбын фаг не ‘фсæстой, фаг æмбæрзт нæ уыд се рагъ дæр. Ахæм царды уавæр æндæвта сæ сабиты дæр æмæ сæ сабибонтæ æрвыстой уæззау уавæрты, се ‘взонг удты сын карзæй æфхæрдта дуг.
Сæ сабийы цард сын равдисыныл, рухс дунемæ сын фæндаг айгæрдыныл фæлвæрдтой, ирон аив литературæмæ фыццаг къахдзæфтæ чи арæзтой, уыцы фысджытæ, рухстауджытæ. Фæлæ куыд хистæртæн, афтæ сабитæн дæр Къостайы хуызæн ничи балæггад кодта. Кæд сæрмагондæй йæ фыст уацмыстæ бæрцыл сты, уæддæр сæ ахадындзинад æгæрон у. Къоста нын ныв кæны, цы уæззау уавæрты хъомыл кодтой ирон бинонты ‘хсæн сывæллæттæ, уæлдайдæр та, сæ дарæг кæмæн амардис, уыдон. Цы ми кодта Къостайы сидзæргæс? «Сидзæртæн хъæдуртæ се ‘хсæвæр хуыдта. Афтæмæй сын дуртæ цуайнаджы фыхта…»
Йæ дуджы Ирыстоны хæххон хъæуты скъолатæ тынг гыццыл уыдис. Фæлæ Къоста сидтис æмæ фæдзæхста алы сабийы дæр, цæмæй тагъд йе скъоламæ уайа, ма зивæг кæна.
Скъоламæ уайыны фадат та алы сывæллонæн дæр фæцис Къостайæн йæ царды фæстæ – ивгъуыд æнусы 20-30-æм азты.
Æмæ кæд раздæр нæ интеллигенцийы минæвæрттæ бæрцыл уыдысты, уæд, хъæуты скъолатæ байгом кæнын æмæ ахуырдзинад парахат кæныны фæстиуæгæн, хъомыл кæнын райдыдтой царды æппæт къабæзты дæр нæ фидæны интеллигенцийы аккаг минæвæрттæ.
О, фадат фæцис нæ сабитæн ахуыры, царды рухс фæндагыл ныллæууынæн, фæлæ сыл уæддæр бирæ цæфтæ уад дуджы азарæй. Мæгуыр уæвгæйæ, кæмæн йæ ныййарджыты кулæкты номхыгъдмæ хастой, кæмæн та троцкизмы азарæй басыгъдысты æмæ сабийæ кардзыдмæ фæхастой уыдоны сывæллæтты дæлдзиныггæнæг ном.
Стыр Фыдыбæстæйы хæст. Нал ныууагътам куыстхъом адæймаг нæ хъæуты. Фæцу æмæ ма ‘рцуйы фæндагыл æрвыстам сабиты дарджыты. Æмæ стыр тохы хъæбатырдзинад æвдыстам. Хъайтардзинадæй ма фыццаг бынат дæр бацахстам. Уæдæ нæ тохы быдыры цас баззад, уымæй дæр фæстаг бынат кæм бацахстаиккам. Æмæ баззадысты бирæ, тынг бирæ сабитæ сидзæрæй.
70-80-æм азты цы сывæллæттæ рахъомыл, уыдонæн цард цадæггай сæ къух арæзта – уыд сабырдзинад, цард хуыздæрæй-хуыздæр кодта. Фæлæ та уыцы дуг дæр бирæ нæ ахаста. Сабыр дуджы чи райгуырд æмæ рахъомыл, уыдоны дæр бахъуыд хæсты цæхæрыл рацæуын. Ныр та сæхи райгуырæн къуымы. Ацы хатт сабиты сæ фыдтæм дзыназын нæ хъуыд дард фронтмæ – хæст цыдис сæ цæстыты раз. Æмæ дзы лыгъдысты, æмбæхстысты дзы, фæлæ уæддæр знаджы нæмыг цал æмæ цал æнæаххос æвзонг удты баййæфта. Æгæрыстæмæй, сæ мардтой мады гуыбынмæ дæр.
Сабиты æнæхин удты ма хъæбæрзæрдæ, дæрзæг кæнынц нæ дуджы царды уавæртæ. Раздæры заманты, кæд нæ адæм мæгуыр цардысты, уæддæр бинонты ‘хсæн цы бирæ кæстæртæ хъомыл кодтой, уыдон æвæгæсæг нæ уыдысты. Æдзух уыдысты хистæр кар бинонты хъусдарды бын æмæ сæ сæхи цæвиттонæй хъомыл кодтой ирон æгъдæуттыл, ирон фарныл. Уыимæ ма хистæр сывæллæттæ дæр æндæвтой кæстæрты хъомыладыл.
Ахæм царды уаг абон тынг фæивта. Ныййар-джытæй иутæ сæ мæгуырæй рахау-бахауаг систы æмæ сæ арæх нал равдæлы сæ сывæллæттæм. Сæ хъуыддæгтæй сæ сывæллæттæм нал равдæлы, чи схъæздыг сты, уыдоны дæр æмæ бинонты хъармæй, ныййарæджы рæвдыдæй цух аззайынц. Бирæ сабитæн хæдзарæй уынг фæадджындæр вæййы æмæ адзæгъæл вæййынц. Афтæмæй дардæй-дарддæр кæны ныййарджытæй сывæллæтты ‘хсæн дæрддзæг æмæ уыимæ лæмæгъ кæнынц, цы фидар тæгтæй баст вæййынц, уыдон дæр.
Фæлæ уæддæр иууыл дуджы аххос нæу. Уартæ ма хæсты уæззау азты дæр не ‘хсæн æгъдауджын æмæ цæвиттойнаг сабитæ цъус нæ хъомыл кодтой. Уыдонæн сæ нымæц рæзы, фылдæрæй-фылдæр кæны. Иуæй-иу æвзонг ныййарæг хъомыладон фарстыты вæййы æвæлтæрд. Уæд ын фæхъæуы амонын, æмбарын кæнын. Фæлæ хъыгагæн, алчи искæй амындмæ нæ хъусы, йæ сæрмæ нæ хæссы бафæрсын фæлтæрд хъомылгæнæджы кæнæ кардзыд адæймаджы, фæзæгъы, ома, мæ сывæллон у мæ бар æмæ йæ мæхæдæг хуыздæр зонын, куыд æй хъæуы хъомыл кæнын! Уыцы хивæнд митæй йæ сабийæн æвзæрæй дарддæр, бæгуыдæр, уый хорзæй æппындæр ницы бацамондзæн, фæлæ йæ æгæр æрæгмæ бамбары.
Ныййарæг хъуамæ йæхи цæстæй уына æмæ аккаг аргъ кæна сабидоны кусæджы куыстæн. Зын у искæйы хъæбулы бæрны бацæуын, хæрзæгъдау хъуыддæгтыл æй цайдагъ кæнын, æппынæдзух ын амонын хи дарыны фæткойтæ, сывæллæттимæ кусын æнцон кæй нæу, уый ныййарджытæй бирæтæ æмбарынц æмæ æппæ амæлттæй дæр архайынц, цæмæй хæдзары дæр бындуриуæг кæной сабидоны хъомылгæнæджы амындтытыл, фæдзæхстытыл.
Алцы нывыл кæм вæййы, фæлæ ныййарæг уайдзæфы хуызы исты зæгъынмæ куы хъава хъомылгæнæгæн, уæд ын æй хъуамæ зæгъа хибарæй, йæ сывæллон йæ фарсмæ куыд нæ уа, афтæ. Хатт ныййарджытæ сæ сывæллоны цур хæдзары райдайынц æфхæрын сабидоны хъомылгæнæджы. Уæд сывæллон бынтон æндæр цæстæй ракæсы, раздæр ын диссаджы цæвиттойнаг чи уыд, уыцы хъомылгæнæгмæ. Нал фæкоммæ кæсы, хъомылгæнæджы ныхас ницæмæуал фæдары. Уый та, кæй зæгъын æй хъæуы, æгасæй дæр æппæрццагæй æндавы хъомыладон куыстыл.
Æрвылбон дæр сывæллæттæн хъæуы хæссын цæвиттонæн зындгонд æмæ кады аккаг адæймæгты. Лæмбынæг сын æрдзурын номдзыд адæймæгты цардвæндагыл, цæмæй йæ сæ сабибонтæй бамбарой, алы стыр сгуыхтдзинад дæр стыр фыдæбон æмæ быхсондзинады фæрцы кæй бафты къухты. Дзырд дæр ыл нæй, сывæллонæн иууыл æввахсдæр æмæ уарзондæр у мад. Уый сывæллоны царды ахсы иууыл стырдæр бынат.
Max арæх фæазымджын кæнæм кæцыдæр сабийы йæ æнæуаг миты тыххæй. Афтæмæй та аххосджын, сæйраджыдæр, мах, хистæр фæлтæр, вæййæм. Кæмдæр æм йæ ныййарджытæ, стæй скъолайы фаг хъусдард нæ аздахынц. Йæ ных ын нæ бакъуырынц, кæй цæстыты раз фæкæны ахæм митæ, уыдон дæр, æмæ йе ‘нæуаг митæ кæддæр рахизынц фыдракæндтæм…
Ныртæккæ нæ иумæйаг ахуырадон скъолаты бирæ куыст цæуы нæ рæзгæ фæлтæры æхсæн ирон æгъдæуттæ æрбиноныг кæныны тыххæй. Фæлæ, мæнмæ гæсгæ, уый фаг нæу. Хæдзары фарн бирæ у. Сывæллон бинонты æхсæн хорзæй æмæ æвзæрæй дæр цы уыны, ууыл æнцонæй цайдагъ кæны. Лæппу куы уына йæ нозтджын, æнæуаг дзыхæй дзургæ фыды, уæд ыл, кæй зæгъын æй хъæуы, бандавдзæн æмæ йæ райдайдзæн фæзмынын. Уымæ гæсгæ скъола æмæ ныййарджытæн сæ куыст хъуамæ уа иумæ. Æрмæст скъола фаг нæу хæрзæгъдау хъомылад сывæллонæн радтытæн. Уый цæвиттон фæисы хæдзары хистæртæй. Æмæ нæ кæд фæнды, цæмæй нæ сомбон фæсмойнаг ма фæуа, уæд нæ фыдæлтæ куыд кодтой, афтæ алы ныййарæг дæр хæсджын у, цæмæй йæ кæстæртæн æппæтæй дæр уа фæзминаг.
Сывæллæттæ схъомыл кæнын хуымæтæг хъуыддаг нæу. Уыдон сты нæ царды дидинджытæ. Ныййарджытæ æмæ сывæллæтты ‘хсæн æнгом ахастытæ хъуамæ уа. Уыдонмæ уæлдай хъусдард аздахын хъæуы, æнахъомы кары куы уой, уæд.
КЪУДУХТЫ Маринæ