Айларты Измаил ныр не ʼхсæн нал ис. Фæцух стæм куырыхон хистæрæй, зондамонæг æмæ царды ахуыргæнæгæй. О, ахæм у нæ царды фæтк, хъыгагæн, æнæмæлгæ дунейы нæ цæрæм. Фæлæ уæддæр йæ царды скъола цæры, йæ рухс фæлгонц уыдзæн, чи йæ зыдта, уыдоны цæстыты раз. Бынæн нын цы фæллæйттæ ныууагъта, уыдон та стыр ахъаз фæуыдзысты алкæмæн дæр.
Чи йæ зыдта, уыдоны зæрдæты баззад бирæзонаг, фæлæ уыимæ хуымæтæг адæймагæй. Мæнмæ дæр æрхауд уыцы амонд. Зыдтон, ныхас кодтон йемæ æмæ, кæд абон не ʼхсæн нал ис, уæддæр мæ фæнды, цæмæй йæ ногæй æрымысæм.
Нæ зынаргъ газеткæсджытæ, уæ размæ уын хæссæм, нæ фæстаг фембæлды нæм цы ныхас рауад, уый.
Нæ разагъды фыдæлтæ цы хуыдтой бинонтæ? Чи уыдысты? Туг æмæ æгъдауы хæстæгадæй кæрæдзийæн цы бавæййынц? Дзæвгар фарстатæ æвзæры адæймаджы размæ ирон бинонты цардыуаг бæстон иртасгæйæ. Ацы темæйыл уыд нæ фæстаг ныхас Айларты Измаилимæ.
– Дзырдтæ – бын, бындур, бинаг, биноныг, бинойнаг, бындар, бинонтæ равзæрдысты иу уидагæй, бындурæй. Алы адæймаг дæр райгуыры мад æмæ фыдæй. Лæг æмæ ус, нæлгоймаг æмæ сылгоймаг хицæн мыггæгты минæвæртты номæй баиу вæййынц æнкъарæнты фæрцы хæстæгады тæгтæй, æмæ сын цот куы рацæуы, уæд свæййынц мад æмæ фыд туджы хæстæгады фарнæй. Лæг æмæ ус æнус куы фæцæрой иумæ хæларæй, уарзонæй, уæддæр æнæ зæнæджы ад бавзаргæйæ тугæй хæстæджытæ не свæййынц.
Мад æмæ фыд, ус æмæ лæг цотимæ иумæ куы цæрой цыфæнды хæлар æмæ хъæздыгæй, уæддæр фæхæцынц фæйнæ уаг æмæ фæткыл хицæн бинонты номæй. Уыйадыл иу бинонты ном хæссынæн хъуыди фыдæлты заман туг æмæ æгъдауы хæрзтимæ иумæйаг царды бын цæргæйæ, иу æгъдауыл хæцгæйæ, иу хæдзары номæй сыхбæсты, хъæубæсты рæгъы цæугæйæ. Ус æмæ лæг, мад æмæ фыд уыдысты бинонты райдайæн, равзæрæн. Мад цотæн – ныййарæг, фыд – схæссæг. Мад бинонтæн – æфсин, фыд – хæдзары хицау, хистæр. Дыгай, æртыгай фæлтæртæ иумæ цардысты бинонтæй, æмæ сын уынаффæйы, æгъдауы хистæртæ уыдысты Стыр мад æмæ Стыр фыд.
– Дæумæ гæсгæ, стыр бинонтæм кæцытæ хауынц?
– Бæрцæй, нымадæй уыди гыццыл, рæстæмбис æмæ стыр бинонтæ. Гыццыл бинонтыл нымад цыдысты – дыууæйæ фондзмæ, рæстæмбис бинонтыл – фондзæй авдмæ, стыр бинонтыл – авдæй уæлæмæ. Æртæ хуызы бинонтæн дæр уыди мадæлтæ æмæ фыдæлтæ, уынаффæйы хистæртæ æмæ лæггады кæстæртæ, фæлæ стыр бинонты цард уыди уæлдай цымыдисагдæр. Туалгомы рæбинагдæр хъæуты ма æрæййæфтон стыр бинонтæ, фæндзгай æмæ æвдгай хуымгæрдджытæ, хосгæрдджытæ кæмæй рацыдаид цыргъисæнты, ахæмтæ, æмæ ирон фарны хæрзтæй уыдысты арфæйаг сæ алыварс адæмæн. Сæ бакуыст – æмхуызон райгондæй зиууæттау, сæ бахæрд хъæугуывдау – иумæ иу афоныл, сæ баулæфт – рæстæгыл.
– Измаил, цæй фæрцы уыдысты афтæ хъæрмуд?
– Хистæрæй кæстæрмæ кæрæдзийы хъæр кæй æмбæрстой æмæ кæрæдзимæ лæмбынæг кæй хъуыстой иугъæдоны æмвæнд-æмзондæй, уый фæрцы.
Æхсæнадон хъомысæн фидар уæвын нæй æнæ хицæн бинонты æмуд, æнгом царды уавæртæй. Цалфæнды ма уæд бинонтæ иу царды бын цæргæйæ, уæддæр сæ иугæнæг у æхсæны уагæвæрд хистæрæй кæстæрмæ, нæлгоймагæй сылгоймагмæ æрвылбоны куыстæгты цин æмæ фæллæйтты æхсызгонæй. Æнæ уыцы бындурон хæрзтæй ус æмæ лæджы иумæ цард у дзæгъæлы. Æнæ иумæйаг фарны хæрзтæй иу цары бын цыфыддæр знæгтæ дæр фæцæрынц.
– Измаил, хъыгагæн, фыдæлты заманы дæр куыннæ уыдаид æвæтк бинонтæ, фæлæ, æвæццæгæн, ныр сæ нымæц кæны фылдæр? Стæй æгад бинонты æппæрццæг æууæлтæм цавæр миниуджытæ хауынц?
– Уæды заманы дæр, кæй зæгъын æй хъæуы, уыдис æвæтк хæдзæрттæ, æнæгъдау, æнæуаг хъæутæ, æмæ уыдысты æнæхъæн кæмтты æгад, æнæнымад. Ныры фыдгæнды дуджы фыдвæтк хæдзæрттæ (бинонтæ) æмæ æнæгъдау хъæутæ дзæвгар фылдæр фесты, æмæ тæрынц сæхи фæнд, халынц рæсугъд æмæ мидисджын фыдæлтыккон æгъдæутты, æмæ хъуыдыйаг у ацы фарста.
Хæрзæгъдау бинонтæн куыд хъуыстысты дардыл сæ арфæйаг хъуыддæгтæ, фæзминаг рæсугъд æгъдæуттæ, афтæ сусæг нæ кодтой фыдвæтк бинонты фауинаг æгъдæуттæ дæр. Гъемæ фыдвæтк бинонтæ цыфæнды бирæйæ дæр цæсты нæ ахадынц, афтæмæй хъуамæ сæхицæй æппæлгæ дæр ма кæной. Алы кæмтты, хъæуты дæр уыди бирæйæ æнæгъдау, æнæуаг бинонтæ. Куысты рæстæг кæрæдзиуыл сайдæй цæугæйæ, аууæттæ æмæ æнцæйттæ агуырдтой, фынджы уæлхъус та æвзæрстой хæринаг æмæ нуазинаджы дзæбæхдæртæ.
– Бинонты царды æвæрццæг миниуджытæм та хауынц?
– Хæрзæгъдау бинонтæ цасфæнды ма уыдаиккой, уæддæр уынаффæйы рохтыл хæцыдысты нæлгоймаг хистæр æмæ сылгоймаг æфсин кæцыфæнды кары дæр. Бирæ бинонты сæргъы Стыр фыд æмæ Стыр мад кæд лæууыдысты, уæддæр лæмбынæг хъуыстой сæ кæстæрты хъæлæсмæ, рæстаудæнæй кастысты сæ архайдмæ, фарстой сæ фæндонæй, æрхъуыдыйæ. Стыр фыд æмæ Стыр мад кады хистæртæ цы уыдысты бирæ бинонтæн, æндæр царды уæз æнцад бауынаффæйæ бакуысты онг дыккаг æмæ æртыккаг фæлтæры хистæртыл нæлгоймагæй сылгоймагмæ. Стыр фыдæн йæ уынаффæйыл лæуд уыдысты фыццаг йæхи фырттæ, стæй уыдоны лæппутæ фæлтæргай. Стыр мадæн фыццаг хæдивæг æфсины номæй – хистæр чындз, стæй – уый кæстæртæ. Алы уавæрты бирæ бинонтæн æфсиниуæг кодтой куыдхистæрæй файнустытæ – чындзытæ æмæ ходыгъдтæ-чызджытæ.
Хæххон къуындæг царды уавæрты хæрзæгъдау бирæ бинонтæ цыдысты кæрæдзийы æууæнчы, зыдтой хистæрæй кæстæрмæ сæ царды фадæттæ. Тæразыл æвæрдау сын нымад уыдысты хистæр æмæ кæстæр, хæринаг æмæ дарæсы конд, куысты уаг æмæ улæфты фæтк… Æмткæй ирон бинонты фарны хæрзтæ лæууыдысты æнусты дæргъы æгъдауæй æмæ тугæй хæстæгады тæгтыл, æмæ æппæт æфсæрмиаджы хуызтæ ахадыдтой дыууæрдæмы хæстæгады хъомысæй. Ахæм цардыуагыл иннæ знæмтæй-адæмыхæттытæй искæцытæ хæцыдысты, уый зын зæгъын у.
– Измаил, уæдæ бинонты царды сæйрагдæр цæджындзтæ сты…
– Хистæрæй кæстæрмæ, нæлгоймагæй сылгоймагмæ ирон бинонтæ цардыуагæн, тæразыл æвæрдау, барæнтæ æмæ арæнтæ уыдысты æфсармы, æууæнчы, хæрзудыбæсты æмæ рæстады нысæнттæ. Хистæртæ цас аудыдтой кæстæртыл, уыйбæрц лæггæдты сын цыдысты кæстæртæ. Хистæр цы хæрзтæ амыдта кæстæртæн, уыдонæй фыста йæ хæстæ. Æдзæлгъæд, æнæуаг хистæртæн æгъдауджын кæстæртæ никæд уыди, чызгæфсинтæ æмæ лæппу уынаффæгæнджытæ фæлгъуыдтой цард. Хæдзары бинонтæ хистæрæй кæстæрмæ цас уайсæстой, нымдæй æмæ аудæнæй куыд дзырдтой сæ чындзмæ, уый дæр уыйбæрц уайсæста се ʼппæтмæ дæр æфсæрмаг кæстæры бынаты…
– Ирон хæдзармæ дзургæйæ, нæлгоймаджы номæй цæмæн бадзурынц, цы амоны?
– Раст у, ирон хæдзармæ бахъуаджы уысм дзырдтой нæлгоймаджы номæй, æмæ хицæн хæдзæрттæ хастой нæлгоймæгты нæмттæ. Хæдзармæ сылгоймаджы номæй бадзурын уыди æлгъысты хуызæн æгад, æнæрад. Бирæ хæдзæрттæ хастой, æгас чи нал уыди, ахæм кадджындæр лæгты нæмттæ…
Алы адæймагмæ дæр ис куыд фæзминаг, афтæ фауинаг удыхъæды миниуджытæ, æмæ уыдоны йæ дарддæры цардвæндагыл цавæр аудджытæ разыны, уымæй ахадæн свæййы йæ фидæн.
– Цавæр уыдис хистæрты ахастдзинад кæстæртæм?
– Бинонты хæрзæгъдауыл цас архайдтой хæдзары хистæртæ, уыйбæрц тыхстысты фосы хæрзхаст æмæ уагыл дæр. Фæрнджын ирон бинонтæн сæ цардыуаг æргомæй зынди куыд сывæллæтты, афтæ фосы уынгмæ рацыдыл. Ныхасæн баззад: «Хæдзары фæтк æмæ дæ бинонты æгъдау базонын дæ фæнды, уæд сын уынджы æркæс сæ сывæллон æмæ сæ куыдзы уагмæ». Гъемæ раст хъуыды кодтой фыдæлтæ: хæрзвæтк хæдзары куыдз дзæгъæл рæйд нæ кæны, сывæллон – дзæгъæл хъæр афонæй, æнафонæй…
– Измаил, бузныг не ʼхсæн ахæм цымыдисон ныхас кæй рауад, уый тыххæй. Ныфс нæ ис, нæ абоны ныхасæй бирæтæ сæхицæн кæй скæндзысты аккаг хатдзæг.