Ирон адæмы рухсмæ ракæныныл иууыл зæрдиагдæрæй чи архайдта, уыцы разагъды лæгтæй иу уыд Джиоты Пора (Христофор) – ХIХ æнусы кæрон æмæ ХХ æнусы райдианы зындгонд æхсæнадон-культурон архайæг
Джиойы-фырт райгуырд Дзауы хъæуы. Каст фæцис бынæттон райдайæн скъола, стæй та – Тифлисы духовон семинар. Фæстæдæр æм æрхауд Киевы духовон академи каст фæуыны амонд. Академийы фæстæ кусынмæ æрвыст æрцыд Ереваны нæлгоймæгты гимназимæ, уырдыгæй та æрыздæхт Тифлисмæ æмæ кусын райдыдта Фыццаг нæлгоймæгты гимназийы. Æмрæстæджы уырыссаг æвзагыл аргъуанон службæ æххæст кодта Сионы аргъуаны.
Порайы тыххæй ис бирæ зындгонд факттæ. Зæгъæм, 1913 азы Никъала II Тифлисмæ куы æрцыд, уæд ыл фыццаг уый сæмбæлд. Алкæмæй раздæр паддзах райста Порайы къух.
Джиоты Пора ирон фысджыты чингуытæ рухсмæ уадзыны сæраппонд тынг стыр куыст бакодта. Уыд Хетæгкаты Къостайы «Ирон фæндыр»-ы рецензент, æмæ йын кæд стыр поэты знæгтæ йæ размæ цæлхдуртæ æвæрдтой, уæддæр бацархайдта чиныг рауадзыныл. Ногæй кæй сфæлхат кодта, уыцы рапорты карзæй ныффыста Цензурон комитетмæ: «По Вашему предложению я вновь пересмотрел рукопись самым тщательнейшим образом и пришел к непоколебимому убеждению, что сведения, дошедшие до начальника Терской области, представляют из себя ни что иное, как самую бесцеремонную по своей неосновательности клевету, ложный донос, учиненный лицом, не имеющим ни малейшего представления не только о внутреннем содержании, но и даже о внешнем составе сборника стихотворений К. Хетагурова».
Æрмæст Къостайы «Ирон фæндыр»-æн нæ баххуыс кодта Пора. 1899 азы ма йæм Байаты Гаппо балæвæрдта æмдзæвгæты, æмбисæндты, уыци-уыциты йæхи арæзт æмбырдгонд «Гæлæбу», æмæ йыл Джиойы-фырт цензурон куыст бакодта, кæд ын стыр аргъ не скодта, уæддæр. Бакуыста ма Брытъиаты Елбыздыхъойы зындгонддæр пьесæтыл «Уæрæседзау» æмæ «Худинаджы бæсты мæлæт», афтæ ма йæ иннæ пьесæтыл дæр: «Дыууæ хойы», «Хазби», «Амран». Драмон къорды архайджытæ сценæйыл æвæрдтой æндæр æвзæгтыл фыст пьесæтæ дæр æмæ сæ сæхæдæг тæлмац кодтой ирон æвзагмæ. Пора цензурон куыст бакодта А. Островскийы дыууæ пьесæйыл: 1907 азы – «Женитьба»-йыл, 1909 азы та – «Гроза»-йыл. Сæ дыууæ дæр ирон æвзагмæ раивта Есиаты Хъамболат. 1911 азы та цензурон куыст бакодта Рæмонаты Тъатъайы (Максимы) тæлмацгонд Къостайы пьесæ «Дуня»-йыл, æмæ йæ уыцы аз сæвæрдтой сценæйыл. 1912 азы Пора уыд гуырдзиаг автор А. Цагарелийы пьесæ «Цимбирели»-йы («Сыбираг») цензор, (раивта йæ Тедеты Бетъре). Уыцы аз ма бакуыста Г.К. Андерсены аргъау «Булæмæргъ»-ыл (ратæлмац æй кодта Æмбалты Цоцко).
Пора уыд Тифлисы Ирон рауагъдадон æхсæнад бакæныны активон хайадисæг, йæ фыццаг сæрдар. Уыд газет «Ног цард», журналтæ «Æфсир», «Хуры тын» æмæ, ирон драмкъорды цыдæриддæр пьесæтæ æвæрд цыдис, уыдоны цензор. Советон дуджы Хуссар Ирыстоны бакодта бæстæзонæн музей, бындур бавæрдта Цхинвалы педагогон ахуыргæнæндонæн, уыд йæ фыццаг директор. Пора амард 1935 азы.
2023 азы Дзæуджыхъæуы Джиоты мыггаджы фонды хъæппæрисæй мыхуыры ногæй рацыд РХИ-ы зонæдты сгуыхт архайæг, Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон премийы лауреат Бигъуылаты Иринæйы чиныг «Пора Джиоев», зæгъгæ. Йæ редактор у филологон зонæдты кандидат Цæллагты Владимир. Чиныджы разныхасы фыстæуы: «ХIХ æнусы дыккаг æмбисы – ХХ æнусы райдианы Ирыстоны фæзынд йæхи интеллигенци. Йæ минæвæрттæй бирæтæ ахуырад райстой Уæрæсейы уæлдæр ахуырадон уагдæтты. Ацы æвзонг интеллигенци стыр хъæппæрисимæ æрæвнæлдта йæ адæмы рухсады хъуыддагмæ, ахъаз кодта Ирыстоны национ культурæйы, политикон, зонадон социалон царды дарддæры рæзтæн. Алкæцы ахуыргонд ирон адæймаг дæр йæ хæсыл нымадта ацы хъуыддаджы хайад райсын. Ахсджиаг нысаниуæг лæвæрд цыд ирон профессионалон литературæйы рæзтæн, кæцыйы гуырæнты лæууыд стыр Къоста. Æвзонг ирон литературæйы фæндаг уыд сындзджын. Паддзахы хицауады политикæ ныхдуртæ æвæрдта чысылнымæц адæмты рæзтæн. Уымæ нæ кæсгæйæ, ирон литературæ йæхимæ ссардта тыхтæ, цæмæй фæндаг айгæрстаид чиныгкæсджытæм. Цæмæй ирон авторты уацмыстæ рухс федтаиккой æмæ адæммæ тагъддæр фæхæццæ уыдаиккой, уым стыр нысаниуæг уыд, ацы хъуыддаджы йæ службæйы æмæ граждайнаг хæстæ чи æххæст кодта, уыцы адæмæн. Ам уæлдай хъусдарды аккаг у, ирон литературæ æмæ публицистикæйы рæзты хъуыддагмæ стыр æвæрæн чи бахаста, уый – Джиоты Христофор.
Джиоты Зурабы фырт Христофор, кæнæ Пора (фылдæр зындгонд у ацы номæй), у ХIХ æнусы кæрон – ХХ æнусы райдианы Ирыстоны зынгæдæр æхсæнадон-культурон архайджытæй иу. Ирон фысджыты уацмыстæ мыхуыры рауадзыны хъуыддагмæ йæ хайбавæрдæн саргъгæнæн дæр нæй, уæлдайдæр та Хетæгкаты Къостайы æмдзæвгæты æмбырдгонд «Ирон фæндыр»-æн. Номхуындæй Пора уыд ацы чиныджы фыццаг рецензент. Æмбырдгонды рауагъды йын ис приоритетон нысаниуæг. Уый хъæбатырæй тох кодта, цæмæй чиныг рухс федтаид. Порайæн уæрæх уыд йæ культурон-рухсадон архайд. Уыд Тифлисы ирон рауагъдадон æхсæнады бындурæвæрæг æмæ активон хайадисджытæй иу. Уыд йæ фыццаг сæрдар дæр.
Афтæмæй уыцы рæстæджы ирон литературæйы бирæ уацмысты хъысмæт бирæбæрцæй баст уыд Джиоты Порайыл. Фæлæ абоны онг нæй бындурон зонадон куыст Джиоты Порайы цардвæндаг æмæ алывæрсон архайды тыххæй. Æцæг, 1984 азы «Известия ЮОНИИ»-йы 28-æм рауагъды мыхуыр уыд Дзаттиаты Гиуæргийы уац «Первый рецензент «Осетинской лиры» Коста Хетагурова». Фæлæ уый фаг нæу ахæм стыр адæймаджы архайдæн аккаг аргъ скæнынæн».
Чиныджы дзырд цæуы Джиоты Порайы ныййарджыты, йæхи сывæллæтты æмæ иумæйагæй сæ хæдзарвæндаджы тыххæй. Иу ныхасæй, чиныг у тынг хъæугæ æмæ хъуамæ уа алы ирон хæдзары дæр, уæлдайдæр та Джиоты мыггаг хъуамæ зоной сæ разагъды лæгты.
Банысан кæнын ма хъæуы уый дæр, æмæ Джиоты мыггаджы фонды хистæр Давид куыд фехъусын кодта, афтæмæй фæнд кæнынц горæт Цхинвалы Порайæн цырт сæвæрын.
КЪУДУХТЫ Маринæ