Ирыстоны истори раиртасыныл уæхскуæзæй чи куыста, уыцы стыр ахуыргæндтæй сæ иу уыдис йæ бæстæ æмæ адæмы патриот, историон зонæдты доктор, профессор Тогойты (Тогошвили) Георги. Уымæн йæ райгуырды боныл ныр сæххæст уыдаид 80 азы.
Тогойты Георгийы фыдæлтæ цардысты Ленингоры районы Дзимыргомы. Уырдыгæй цæрынмæ æрцыдысты Каспы районы Тогойты хъæумæ. Ам, 1932 азы, Тогойты Дауыты хæдзары райгуырдис сомбоны стыр ахуыргонд-историк Георги. Райдиан ахуырад райста йæ райгуырæн хъæуы æмæ 1949 азы Квемочъалайы астæуккаг скъола æнтыстджынæй каст куы фæцис, уæд йæ ахуыр адарддæр кодта Гуры педагогон институты историон факультеты æмæ йæ каст фæцис иттæг хорз нысæнттыл. 1954 азы ссис И. Джавахишвилийы номыл истори, археологи æмæ энтнографийы институты аспирант.
Куыд историк, афтæ Георгийæн йæ рæзты цæстуарзон æххуыс бакодта зынгæ гуырдзиаг ахуыргонд Зураб Ангабадзе. Уый Сухумы институты ректор куы ссис, уæд Тогойты Георгийы сразæнгард кодта Кавказы адæмты историйы институтмæ директорæй æмæ дзы фæкуыста йæ амæлæты бонмæ. Ацы институты кусгæйæ, Тогойты Георги ныффыста цалдæр бындурон куысты ирон-гуырдзиаг æмахастыты фæдыл рагон дугæй советон дуджы онг. Ацы фарсты фæдыл йæ фыццаг монографи уыдис «Ирон-гуырдзиаг æмахастытæ ХIV æнусы онг». Мыхуырæй рацыдис горæт Цхинвалы 1958 азы. 1969 азы Тбилисы та рацыдысты йæ дыккаг æмæ æртыккаг монографитæ. Фæстæдæр, 1977 азы, ноджыдæр Тбилисы мыхуыр æрцыдис йæ радон куыст «Вахушти Багратиони Ирыстон æмæ ирæтты тыххæй».
1983 азы йын Цхинвалы ныммыхуыр кодтой йæ иннæ куыст «Ирыстоны цæрджытæ». Йæ фæстаг, йæ иууыл ахсджиагдæр куыст та уыд «Сослан Давид», кæцы мыхуыр æрцыдис 1989 азы Дзæуджыхъæуы. Дунеон зонадон ахуыргæндтæ ацы куыстæн скодтой тынг стыр аргъ. Уым автор æргом кæны Вахушти Багратионийы мæнг верси, зæгъгæ, Давид Сослан у Багратионты мыггагæй рацæугæ. Ацы фарсты тыххæй дунейы зындгонд ахуыргонд Абайты Вассо загъта: «Сослан Давиды багратиондзинадæн кæрон æрцыдис».
Уæлдæр ранымандгонд куыстытæй дарддæр ма Тогойты Георги ноджыдæр у 40 зонадон куыстæй фылдæры автор, мыхуыр ын цыдысты алыхуызон зонадон æмбырдгæндты. Уый канд зонадон нæ, фæлæ ма кодта педагогон куыст дæр. Дзæвгар азты дæргъы лекцитæ кастис Хуссар Ирыстоны паддзахадон педагогон институты. Историон æрмæг æмбырд кæныны сæраппонд арæх зылдис Хуссар Ирыстоны алы къуымты, хъæуты фæллойгæнджытæн кастис лекцитæ.
Тогойты Георги канд стыр ахуыргонд нæ уыдис, фæлæ ма уыдис йæ адæмы стыр патриот æмæ интернационалист дæр. Уыдис намысджын, рæстаг æмæ фырнымд адæймаг. Кæд йæ сабибонтæ æмæ йе ‘взонджы бонтæ дæр йæ райгуырæн хъæуы арвыста æмæ астæуккаг скъола дæр гуырдзиаг æвзагыл фæцис каст, уæддæр иттæг хорз зыдта уырыссаг æвзаг дæр æмæ йыл кастис лекцитæ æмæ докладтæ. Йæ куыстыты иууыл хуыздæртæй сæ иу «Сослан Давид»-ы Георги ныффыста уырыссаг æвзагыл. Ирон аудиторийы раз та лекцитæ кастис иронау. Иттæг хорз зыдта ирон æвзаг.
Тогойты Георги уыдис иттæг принципиалон зондахасты адæймаг. Зæгъæм, йæ докторон диссертаци куы хъахъхъæдта, уæд ын оппоненттæ барасткæнинæгтæ хæссын кодтой йæ куыстмæ, фæлæ уый рæстдзинады сæрты нæ ахызтис æмæ документалон æвдисæндарты бындурыл сбæлвырд кодта йæхи концепциты рæстдзинад.
Тогойты Георги кæддæриддæр стыр хъусдард здæхта æвзонг ахуыргæндты рæзтмæ æмæ архайдта раст фæндагыл сæ бафтауыныл, уæлдайдæр та Цæгат Кавказы зонадон уагдæтты чи куыста, уыдонмæ. Сæ диссертацитæ хъахъхъæныны рæстæджы-иу сын арæх уыдис оппонент. Тынг арæх-иу зонадон докладтæ арæзта, Кавказы горæтты уагъд чи цыдис, уыцы конференциты. Уыдис æй адæмы хорзæх, уарзта сæ æмæ йæ уарзтой. Гъе, уымæ гæсгæ, куы фæзиан, уæд ыл фæхъынцъым кодта æнæхъæн зонадон дуне. Цæцæн-Мæхъæлы Зонад-иртасæн институты ахуыргæндтæ сæ фыдохы телы йæ амæлæты тыххæй фыстой: «Мах кæддæриддæр хъуыды кæндзыстæм, Тогойты Георги цас тых, энерги, курдиат лæвæрдта Цæцæн-Мæхъæлы истори арф ахуыр кæныны, квалификациджын зонадон кадртæ хъомыл кæныны сæраппонд. Уый уыд, адæм иттæг стыр аргъ кæмæн кодтой, ахæм парахат удыхъæды хицау, кæддæриддæр цæттæ уыдис хъуыддагæй æмæ дын ныхасæй баххуыс кæнынмæ».
Кæсæг-Балхъары Зонад-иртасæн институты ахуыргæндтæ та фыстой: «Кæсæг-Балхъары Зонад иртасæн институты коллектив сымахимæ иумæ зæрдæрыстæй хъынцъым кæны стыр советон ахуыргонд, зындгонд историк, нæ зынаргъ Георги Дауыты фырты фæзианыл». Мæнæ цы фыстой Цæгат Ирыстоны ахуыргæндтæ та сæ фыдохы телы: «Æнæбауромгæ маст æмæ хъынцъымæй нæ зæрдæ риссы Тогойты Георгийы æнафоны фæзианы тыххæй. Нæ маст зæгъæм Некрасовы дзырдтæй: «Какой светильник разума угас, какое сердце биться перестало…»
Ахæм фыдохы телтæ ма æрырвыстой Адыгейы, Дагъыстаны æмæ æндæр зонадон центртæй дæр.
Номдзыд ахуыргонды, æмбæстаджы, патриоты фæзианыл уæлдай тынгдæр фæмаст кодтой йе ‘мхъæуккæгтæ. Йæ амæлæтæй хъæу фесæфта йæ кадджын фырты, зынгзæрдæ патриоты, хæлар æмæ искæй рис æнкъарæг адæймаджы, стыр бинонты хицауы, рæстуд æмæ намысджын æмбæстаджы», – дзырдтой сæ раныхæсты йæ фыдохы митинджы йе ’мхъæуккæгтæ.
Дзæвгар рæстæг рацыдис стыр ахуыргонд Тогойты Георги не ‘хсæн куынæуал ис, уæдæй фæстæмæ. Йæ цардæй ахицæн ис йе сфæлдыстадон тыхы фидарæй куы бацыдис, уæд. А-дунейæ ахицæн ис уæззау дуджы, гуырдзиаг экстремистты аххосæй ирон æмæ гуырдзиаг адæмы ’хсæн хæлардзинады хид куы ныссаст, уæдæй фæстæмæ. Уый та уыдис 1989 азы 23 ноябры. Уыцы бон ирон адæмы историмæ бацыдис куыд иууыл уæззаудæр бонтæй сæ иу, афтæ. Растдæр уыцы бон гуырдзиаг национал-шовинист Гамсахурдиайы абырджытæ (40 мин адæймаджы бæрц) сæ ных сарæзтой Цхинвалмæ, хъуамæ, дам, ауагътаиккой сабырадон митинг. Æмæ «митинггæнджытæн» куы ницы рауадис, уæд сæ барæнæбары дæр бахъуыдис фæстæмæ аздæхын. Фæлæ уый хыгъд Цхинвалы алыварс æмæ гуырдзиаг хъæуты æрбынат кодтой хотыхджын гуырдзиаг абырджытæ æмæ дудгæбонтæ æвзарын кодтой, ирæттæй кæуыл хæст кодтой, уыдонæн, мардтой æмæ сын кодтой сырдон митæ. Раст ацы уæззау боны Каспы районы Тогойты хъæуы а-дунейæ йæ фæстаг фæндагыл æрвыстой зындгонд ирон ахуыргонд Тогойты Георгийы. Æвæццæгæн, Георги удæгас куы уыдаид, уæд æм разындаид уыйбæрц хъару æмæ зонд æмæ бацархайдтаид йæ бон цы уыд, уымæй ахæм ныхмæлæууындзинад дыууæ сыхаг адæмы ’хсæн ма æруадзыныл.
О, æгæр раджы афардæг не ‘хсæнæй ацы зæд лæг, ахуыргонд, зынгзæрдæ патриот, фæлæ йæ ном йæ хорз хъуыддæгты кæддæриддæр лæудзысты, чидæриддæр æй зыдта, уыдоны зæрдæты æмæ йе стыр зонадон фæллæйттæ та уыдзысты фæндагамонæг судзгæ цырагъау йæ раттæг адæмæн.
Мæнæ йын цавæр фиппаинаг скодта йе сфæлдыстадон бынтæм гæсгæ историон зонæдты кандидат Цхуырбаты Иван:
– Иры Паддзæхтæ истори райдыдта нæ эрæйы агъоммæ, æгæрыстæмæй Картлийы паддзахад куынæ уыд, уæд. Мцхетайы цард æрыгон лæппу Парнаоз. Уый бахатыд Иры паддзахмæ, цæмæй йын баххуыс кодтаид Александр Македонскийы урæд лæг Язоны Мцхетайæ фæсурынæн. Иры паддзах Уобос баххуыс кодта Парнаозæн. Тохы быдыры Язон фæмард. Хæсты фæстæ Парнаоз ссис Картлийы фыццаг паддзах. Ахæм стыр лæггад ын кæй бакодта Уобос, уымæ гæсгæ йын Парнаоз йæ хойы усæн радта . Ацы хабæрттæ фыст сты «Картлис Цховреба»-йы фыццаг томы 13–24 фæрстыл. Уым ма 45–46 фæрстыл фыст ис Иры паддзæхтæ кæй уыдысты æфсымæртæ Базыр æмæ Æмбазыр. Уыдон фæмард сты Гуырдзыстоны сæрыл карз тохтыл. Базыры къам æрхæццæ абоны онг. Уымæн йæ уартыл – скифаг – алайнаг гербы символ.
«Кортлис Цховреба»-йы цыппæрæм томы фыст сты ирон паддзах Перош æмæ йе ’фсады раздзог Кафцийы хабæртæ. Уыдон цардысты нæ эрæйы IV æнусы. Перошæн йæ ус уыдис гуырдзиаг паддзах Мирианы чызг.
V æнусы Ос-Бæгъатыр фæмард гуырдзиаг паддзах Вахтанг Горгасалы къухæй. Уый Никозы аргъуаны ирæттæн бакодта епископон кафедрæ. XIX æнусы дæр ма Никозы ирæттæ кæй цард, уыцы хабар фыст æрцыд Кавказы археологион къамисы акты 5-æм томы.
Уый фæстæ ирон паддзахты тыххæй иуæндæсæм æнусмæ ницыуал ныффыста гуырдзиаг азфыссæг, æрмæст «Картлис Цховреба»-йы 1-аг томы банысан кодта, 980 азæй 1020 азмæ Ирыстоны Дургулел кæй паддзахиуæг кодта, уый тыххæй. Уымæн йæ хо Борена уыдис гуырдзаг паддзах Баграт Цыппæрæмы æмкъай. Дургулел йæ сиахс Багратимæ æххуысмæ ракодта 40 мин хæстоны Ораулоны ныхмæ тохмæ.
Абайты Васо йæ чиныг «Ирон æвзаг æмæ фольклор»-ы 310 фарсыл фыста, зæгъгæ, Алайнæгты стыр паддзах Дургулел Абхазыл ныццыд Тифлисмæ йæ хо Боренæйы уынынмæ. Уыимæ Васо бафиппайдта, Алайнæгты бæстæ ныззылд тынг дардыл, зæгъгæ.
Дургулелæн йæ нывы зыны ариаг – хъобайнаг – скифаг – алайнаг æртæтигъон гербы символ. Боренæйы къам нывгонд уыд Гелуаты аргъуаны кулыл. Дарддæр «Картлис Цховреба»-йы фыццаг томы 297 фарсыл сты Иры паддзах Урдуры хабæрттæ.
«Картлис Цховреба»-йы ис Иры паддзах Худаны хабар. Уымæн йæ чызг Бурдухан уыд Тамар – паддзахы мад. Гуырдзиаг азфыссæг æй хоны «Хурты хур».
Дауыт-Сосланы та азфыссæг хоны Гуырдзыстоны паддзæхты паддзах æмæ Ирыстоны паддзах. Æвæццæгæн, уый Ирыстоны паддзахиуæг кодта, цалынмæ Тамары нæ ракуырдта, уæдмæ. Нывы йæ уæлæфта у сырды цармæй. Уый та у Ирыстоны гербы символ.
Ахуыргонд Тогойты Георги сбæлвырд кодта, Дауыт Сосланы ныв æртæ аргьуаны къулыл арæзт кæй уыд, уый. Уыдонæй сæ иу уыд Карелы районы Хъинцъисы аргъуаны къулыл. Фæлæ йæ чидæр фыддæрадæн акъахта.
Абайты Васо сбæлвырд кодта, Дауыт-Сослан Гелаты аргьуаны ныгæд кæй ис, уый.
Ос-Бæгъатыр Гуры фидар байста XIII æнусы æмæ йы разамынд фæлæвæрдта 30 азы. Афтæ фыста гуырдзиаг азфыссæг. Йæ ныв ныр дæр ис Мцхетайы музейы. 40 азы размæ Мцхетайы сауджын загьта, зæгъгæ, Oс-Бæгъатыры къам арæзт æрцыд Светъис Цховелийы аргъуаны цъуппыл.
Ирыстоны фæстаг паддзах цардис XVIII æнусы. Йæ къамыл ис сырды цармай уæлæфтау. Иры паддзæхты къамты ирдæй зынынц дзуæрттæ æмæ Ирыстоны фыццаг гербы символтæ – æртæсæрон сырды нывтæ. Ахæм герб Тъехты Баграт ссардта Дзауы район Тлийы уæлмæрды. Ныртæккæ уый ис Дзæуджыхъæуы музейы æфснайд.
КЪУДУХТЫ Маринæ