Абайты Васо йæ мæлæты размæ ирон адæмæн фæдзæхста: «Мæ кæстæртæм! Мæ зæрдæ риссы, нæ мадæлон æвзаджы хъысмæтыл куы ахъуыды кæнын, уæд. Хъуамæ алчидæр æмбара: æвзаджы сæфт у – адæмы фесæфт. Нæй æвзаг – нæй адæм. Фæдисы хъæр: не ʼвзаг бахъахъхъæнæм! Æппæты фыццаг – хæдзары мидæг, бинонты æхсæн. Алы хæдзары къулыл дæр хъуамæ фыст уа егъау дамгъæтæй: Бæлас акæлы, йæ уидæгтæ йын куы стонай, уæд. Æвзаг амæлы, йæ уидæгтæ йын бинонты æхсæн куы сыскъуынай, уæд. Уымæ гæсгæ, ирон лæг, де ʼвзаг хъахъхъæн дæ бинонты æхсæн».
Абайты Васо райгуырд 15 декабры 1900 азы. 1925 азы каст фæцис Ленинграды университеты æхсæнадон зонæдты факультет. Уый фæстæ аспирантурæ. Афтæ райдыдта йæ зонадон фæндаг. Йæ куыстытæ сты цыппар сæдæйæ фылдæр. Фæлæ æппæтæй хъуыстгонддæр у йæ фондзтомон «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуат». Хицæн куыст бакодта Нарты кадджыты тексттыл. Йе ʼппæт куыстыты дæр æрмæгæн пайда кодта фольклор æмæ литературон уацмыстæй.
Уыцы куыстытæй сæ нысаниуæгмæ дæр æмæ сæ асæй дæр уæлдай ахсджиаг, уæлдай ахадгæдæр сты «Ирон æвзаг æмæ фольклор», «Нарты эпос», «Ирон æвзаджы грамматикон очерк», «Уырыссаг-ирон дзырдуат», «Скифаг-европæйаг изоглостæ», «Ирон æвзаджы историон-этимологон дзырдуат» – цыппар томæй.
Фæлæ уыцы дзырдуаты иуæй-иу дзырдты бæрнон анализ куы банымаиккам куыд сæрмагонд уацтæ, уæд фондз минæй дæр ахизид йæ куыстыты нымæц. Йæ зонадон куыстытæ мыхуыр цыдысты дунейы дзæвгар бæстæты: Ромы, Парижы, Будапешты, Берлины, Копенгагены, Лондоны æмæ æндæр рæтты.
Абайты Васо у ирахуырады бындурæвæрæг, хонынц æй æвзагзонынады нывгæнæг. Наукæйы йæ къухы бафтыд бирæ æнтыстытæ. Бирæвæрсыг сты йæ куыстытæ, абон дæр сты тынг ахъаз, тынг ахсджиаг æмæ цымыдисаг. Йæ бирæ иртасæн куыстытæ кæд алыхуызон сты, уæддæр сæ нысан иу у: арф баст сты ирайнаг ӕвзӕгты историимæ, тынгдæр та ирон æвзаг арфдæр æмæ хуыздæр сахуыр кæнынимæ. Йæ чиныг «Ирон æвзаг æмæ фольклор»-ы ирдæй зыны ирон æвзаджы равзæрды æнгом бастдзинад адæмы равзæрдимæ, йæ рæзтимæ, йæ культурæимæ.
Васо æрмæст нæ мадæлон æвзаг иртасыныл нæ куыста, фæлæ рагон ирайнаг – авестийаг æмæ персайнаг æвзæгтæ иртасыныл дæр. Васойы бирæвæрсыг куыстытыл нæ цæст лæмбынæгæй куы ахæссæм, уæд нæ бон зæгъын у: йе сфлдыстад у æнæхъæн дуне.
Академик Виноградов, кæцы куыста Васоимæ Мæскуыйы, фыста: «К Абаеву не подходите с обычным мерилом, он – особая личность…»
Йæ наукон куыстыты æхсæн егъау бынат ахсынц Нарты кадджытæ æмæ скифты проблемон фарстатæ. Уый стыр æвæрæн бахаста скифты проблемæмæ, бирæ ахсджиаг наукон куыстытæ ныффыста ацы фарстатыл, фæбæлвырддæр кодта, скифтæ ирон адæмы рагфыдæлтæ кæй уыдысты, уый.
Мæнæ куыд фыссы Васойы тыххæй филологон наукæты кандидат Мамиты Изетæ: «Фидарæй зæгъæн ис, æмæ Абайты Васойы уацтæ æппæтæй дæр уæрст æрцыдысты цитатæтыл. Зæгъæм, афоризмтæ систы йæ зындгонд: «Народы с гордостью произносят имена людей, в которых с наибольшей полнотой и блеском раскрылся их национальный гений. Англичанин говорит – Шекспир, Шотландец говорит – Бернс. Немец говорит – Гете. Итальянец говорит –Данте. Русский говорит – Пушкин. Мы, осетины, говорим – Коста, и душа наша наполняется гордостью и трепетной любовью».
Кæнæ ма нæ зæрдыл æрлæууын кæнæм, Малиты Георгийы тыххæй цы хъарм ныхæстæ загъта, уыдон: «… ацы хæдæфсарм хуымæтæг хæххон лæппуйы – уæлыгæсы удыхъæды æмбæхстис удцырын поэт – романтик æмæ стыр сагъæсгæнæг».
Йæ хæрзиуджыты хыгъд – æгæрон. Ссис филологион зонæдты доктор (æнæ диссертаци бахъахъхъæнгæйæ, «йæ куыстыты иумæйаг уæзмæ гæсгæ»), 1969 азы та – профессор. Абайты Васойæн радтой Хетæгкаты Къостайы номыл преми. 1981 азы Абайы-фыртæн радтой Советон Цæдисы паддзахадон премийы лауреаты ном.
Абайты Васойы чи зыдта, уыдонæн се ʼппæтæн дæр сæ хатдзæг у ахæм: Йе ʼддаг бакастæй, йæ куырыхон зондæй йæхимæ ʼлвæста адæймаджы. Уый уыд цырагъау сыгъдæг адæймаг, сывæллонау æнæхин зæрдæйы хицау, ирон фарн, æфсарм, æгъдау, уæздандзинады хуызæг.
КЪУДУХТЫ Маринæ