Поэт, прозаик, драматург, литературæиртасæг, публицист æмæ тæлмацгæнæг Дзанайты Иваны райгуырдыл сæххæст 125 азы
«Нигеры поэзи у вазыгджын аивадон фæзынд. Йæ лирикæйы хуыздæр уацмыстæ фыст сты поэзийы тæккæ бæрзонддæр æмвæзадыл. Йе ‹мдзæвгæтæ хицæн кæнынц сæ арф хъуыды æмæ сæ психологизмæй, нывæфтыд аивадæй дзаг сты зынджы стъæлфæнтæй æмæ удцырынгæнæг рæнхъытæй».
Джыккайты Шамил
Нигер уыд курдиатджын поэт, ахуыргонд æмæ хъуыдыгæнæг, ахуыргæнæг æмæ рухстауæг. Нигер æрдзæй рахаста сфæлдыстадон курдиат, йæ цæст уыди уынаг, йæ зæрдæ – æнкъараг, фæлæ уыцы миниуджытимæ поэт æххæст æмæ ифтонг уыд зонындзинæдтæй, ахуырадæй. Æппæт уыцы миниуджыты фæрцы йын бантыст йæ рæстæг æмæ йæ адæмы цард парахатæй равдисын. Нигер уыд ныфсхаст поэт, гуманист, сæрибарыл зарæггæнæг, æргом æмæ хъæрæй дзырдта рæстдзинад. Уымæ гæсгæ йæ поэзи хоны размæ, рухс нысанмæ, рæстдзинад дунемæ.
Нигер (Дзанайты Иван) райгуырд 1896 азы 2 ноябры Нары зылды. Дзанайты Иван йæ сабибонтæ арвыста хæхбæсты. Хæххон æвадат царды нывтæ: хæххон æрдзы романтикон карз хуыз, йæ зæйтæ æмæ йæ сахатæ, дурджын хуымтæ æмæ бæрзонд хизæн фæзтæ, нарæг фыд фæндæгтæ, хæххон ныхас йæ цин æмæ йæ сагъæстимæ – адон арф бынат æрцахстой йæ сабийы зæрдæйы æмæ дзы нал рахызтысты, суанг йæ лæджы кармæ куы бацыд, зынгæ поэт куы ссис, уыцы бонтæм дæр. Иван уыди зæрдæргъæвд саби æмæ тырныдта ахуырмæ. 1908 азы каст фæци Нары райдиан скъола, уый фæстæ та Дзæуджыхъæуы дины скъола (1913 азы).
1913 азæй 1917 азмæ Нигер ахуыр кодта Æрыдоны семинары. Уый уыди ахсджиаг рæстæг йæ зондахасты рæзтæн. Семинары цы æвзыгъд æмæ зæрдæргъæвд фæсивæд ахуыр кодта, уыдон уадзын байдыдтой къухфыст журнал «Фидиуæг», йæ аразджытæй иу уыдис Иван, йæ фæсномыг – Сау лæппу. Ацы журналы фæзындысты поэты иннæ фæсномыгтæ Ололи æмæ Нигер дæр.
Æрыгон поэт тынг сагъæс кодта ирон адæмы хъысмæтыл, нæ культурæйы рæзтыл, тырныдта цард æмбарынмæ, йæ фæзындтæн аргъ кæнынмæ. Йæ зæрдæмæ арф иста Къостайы зарджытæ, цымыдисæй каст уырыссаг æмæ европæйаг литературæ. Фæлæ Нигер агуырдта йæхи фæндаг, йæхи поэтикон хъæлæс. Æмдзæвгæ «Æхсызгон зарджыты тыххæй» у поэты сфæлдыстадон манифест. Нигер фыссы, зæгъгæ, цард уæззау кæм у, адæм тыхст кæм сты, уым поэт хъæлдзæг зарджытæ нæ кæндзæн.
Æрыдоны семинары фæстæ Нигер ахуыр кæнынмæ бацыд Саратовы университетмæ. Ам ахуыр кодта æвзæгтæ, зындгонд филологты фæрцы (В.М. Жирмунский, М.Ф.К. Фасмер) арфдæр базыдта литературæ, архайдта сфæлдыстадон æмæ зонадон къордты. Каникулты фæстæ йын Саратовмæ аздæхыны фадат нал фæци – мидхæст бацыд йæ тæмæны. Поэт йæ бæстæ федта зындоны уавæры, æфхæрæг тыхты бын. Уыцы уавæртæ нывæфтыд æрцыдысты къорд уацмысы («Додой»). 1920 азы Цæгат Ирыстоны æрфидар Советон хицауад. Уыцы азты лæуд уыди æхсæнадон хъуыддæгты, архайдта адæмон ахуырады органты куысты. 1927 азы Нигерæн фадат фæци Хæххон педагогон институты ирон æвзаг æмæ литературæйы хайадмæ бацæуынæн. Институт каст куы фæци, уæд æй айстой аспирантурæмæ, уый фæстæ куыста педагогон институты. Нигер уыди дæсны ахуыргæнæг, хорз зыдта дунейы литературæ. Уыцы иу рæстæджы куыста Цæгат Ирыстоны Зонад-иртасæн институты литературон хайады сæргълæууæгæй дæр. Ахуыргонд разамынд лæвæрдта аспирантты ахуыртæн, йæ кусджытимæ æмбырд кодтой адæмон сфæлдыстад, арæзта ахуыргæнæн чингуытæ.
Нигер сфæлдыстадон куыст кæнын райдыдта 1914 азы. Уыцы рæстæджы Ирыстоны стыхджын сты капиталистон ахастдзинæдтæ, хъæуты цæрджытæ цæхгæр фæдихтæ сты мæгуыртæ æмæ хъæздгуытыл, се ’хсæн тыхджын кодта кълассон тох. Октябры революцийы агъоммæ æмдзæвгæты Нигер æвдыста хæххон царды нывтæ, мæгуыр адæмы æвадат уавæртæ, сæ фæндтæ æмæ сæ бæллицтæ. Фæнды йæ, сæ цард куы фæхуыздæр уаид, истæмæй сын æххуыс куы уаид. 1917 азмæ дæр бынтон нæма сбæрæг Нигеры тохы нысан, йæ фидæны фæндæгтæ йæ цæстытыл нæма уадысты, йæ зæрдыл-иу фæзынди дызæрдыгдзинæдтæ. Фæлæ революцийы уылæнтæ куыд тыхджындæр кодтой, афтæ Нигеры сфæлдыстады дæр тыхджындæр кодтой сæрибары мотивтæ. Февралы революцийы рæстæджы «Размæ!», зæгъгæ, йæ иу æмдзæвгæйы поэт сиды мæгуыр хæххон адæммæ.
Цин кæнгæйæ сæмбæлдис Иван 1917 азы революцийы уылæнтыл. Нигер фыста лирикон æмдзæвгæтæ æмæ эпикон поэмæтæ. Уыцы жанртæ ирон поэзийы Нигеры агъоммæ дæр уыдысты, фæлæ сæ Нигер бæрæг фæхъæздыгдæр кодта, бахаста сæм ног идейон мидис, ног поэтикон формæтæ. «Хидыл», «Нæ тæрсын æз!», «Фæстаг хъæбыс», «У фадат аразæг» æмæ æндæр ахæм æмдæвгæтæ ирон лирикæйы ног сты сæ арф философон хъуыдымæ гæсгæ æмæ, поэт йæ хъуыдытæ раст равдисынæн цы ног формæтæ ссардта, уымæ гæсгæ дæр. Нигер ирон поэзимæ бахаста ног фæлгонцтæ, ног хъуыдытæ, ног темæтæ æмæ поэтикон ног формæтæ. Уыдон дзурæг сты, Нигеры поэзи ирон литературæйы историйы стыр бынат кæй ахсы, ууыл.
Ралæууыдысты 1937–1938 азтæ. Фыдгæнджытæ, козбаутæ, фæлитойтæ курдиатджын поэтыл фыстой хахуыртæ, кодтой йыл даутæ, хуыдтой йæ советон æхсæнады знаг. Ахæм уавæрты рыст йæ зæрдæ, саст йæ хъару.
Фæлæ уыцы уавæрты дæр поэт йæ зæрдæ дардта фидæныл, фæндыд æй адæмæн лæггад кæнын, æмæ куыста. Бирæ тых радта 1939 азы Къостайы уацмысты фыццаг академион рауагъд цæттæ кæнынæн. Уыд Нарты комитеты уæнг æмæ ахъаззаг куыст бакодта эпосы иугонд текст аразыныл, ныффыста цалдæр мидисджын уацы эпосы бындурон фарстаты фæдыл, тæлмац кодта æндæр адæмты фысджыты уацмыстæ ирон æвзагмæ. Фæлæ фыдцард æмæ уæззау куыстæй, мæстытæ æмæ сфæлдыстадон сагъæстæй тадысты йæ тыхтæ, æмæ иры номдзыд фырт цардæй ахицæн 1947 азы.
Нигеры курдиат æмхиц уыд эпикон сфæлдыстадмæ дæр. Поэт поэмæйы жанры ныффыста «Уæхæтæджы фырт чысыл Гуыйман», «Мулдар», «Бадилон симд», «Гыцци».
Поэт, прозаик, драматург, литературæиртасæг, публицист æмæ тæлмацгæнæг, уый йæ царды фæстаг бонтæм архайдта, нæ литературæйы, культурæйы, историйы райхалинаг фарстытыл. Иутомоны автор стыр бавæрæн бахаста «Нарты эпос»-ы ранывæст, редакци æмæ рауадзыны хъуыддагмæ. Нигер уыд курдиатджын тæлмацгæнæг, ратæлмац кодта дунеон классикты хуыздæр уацмыстæ ирон æвзагмæ: Марциал, Хайам, Гейне, Крылов, Пушкин, Грибоедов, Лермонтов, Тютчев, Фет, Горький, Гафури. Йæ литературон архайд Нигер адарддæр кодта, куыд Къостайы фæдон, афтæ.
Нигер дзырдта, зæгъгæ, у фадат аразæг. Фæлæ цы фæнды уавæры дæр хъуыдыгæнæг æмæ аразæг адæймаг кæны уæлахиз. Поэт гуманист æвдисы адæймаджы стырдзинад, йæ уды рухс, йæ зонды тых – уыдон раргом вæййынц тохы. Адæймаджы рæсугъддæр идеал у сæрибар, йæ нысан – адæм æмæ фидæны фарныл кусын. Нигерæн йæ бон уыд зæгъын:
Адæм, дæ фырт дæн, дæ хъæбул дæн æз,
Адæм, дæ туг æмæ де стæг дæн æз.
Нæ фысджытæй Нигеры тыххæй зæрдæмæхъаргæ ныхæстæ чи загъта, уыдонимæ уыд Тыбылты Алыксандр дæр: «Курдиатджын æмæ культурон фыссæг Нигеры поэтикон уацмыстæ æххæст вæййынц эмоцион удæй, йæ хъуыдытæ,йе ‘нкъарæнтæ ахæм джиппы ауадзы,æмæ зæрдæйы къултæ ныццæвынц, адæймаджы уæнгты ахъарынц».
Дзанайты Иваны ном хæссы Дзæуджыхъæуы сæйрагдæр уынгтæй иу.
НИГЕРЫ ДЫУУÆ ÆМДЗÆВГÆЙЫ
ДОДОЙ
Додой фæкæнат дыккаг хатт, нæ хæхтæ,
Сау фæнык фестат, ыссæуа уыл зынг.
Мæнæ та ноджы уæ тæрхоны лæгтæ
Бацæттæ кодтой уæ хистмæ сæ фынг.
Алы ран сæфæм æбузнæй, æгадæй,
Алы ран кæлы нæ рæзгæты туг.
Алчидæр исы йæ сæрибар радæй, —
Махæн нæ хæлы нæ цагъайраг дуг.
Къордгай ныйистæм, ныууагътам нæ Иры,
’Нæ фыййау фосау ныппырх кодтой мах.
Цъаммар нæ кæмтты, нæ галуанты зилы,
Раст цыма хицау, йе барджын паддзах,
Сылтæн сæ таудзарм йæ зæвæтæй исы,
Сæрзæдтæ къахы, бæтты дзы куитæ.
Хъал, сахъ фæсивæд йæ уындæй дæр ризы,
Куыдз ын рæдувы йæ рæзгæ фыдтæ.
Уæнгтыл ныббадти, пъæззыйау, фыдæнæн,
Залиаг калмау, нæ зондыл æртыхст,
Раздзу сæрджын сагтæн нал ис ызмæлæн,
Калмы сау дæндаг сæ риуы нынныхст…
Уаих æрбау, мæ Иры фæсивæд,
Абонæй дарддæр куы бабыхсай ды:
Сыст æмæ ссарæм нæ фæтæджы зиувæд,
Цом та, фæцæуæм йæ цыртмæ куывды.
Раздзу нæхицæй, нæхицæй ыссарæм,
Барæй хæддзумæ æгъгъæд дæтт дæ бар…
Тохы рухс зарæг иронау ныззарæм…
Уастырджи — не ’мбал. Цом размæ, æмгар!..
1919
ÆЗ ЦАГЪАЙРАГ НÆ ДÆН!
Æз цагъайраг нæ дæн,
Æз нæ хæссын къæлæт.
Фæлтау дардыл мæ туг,
Донау, уайæд, кæлæд!
Ды нæ зоныс, сæрæй,
Мæн куыд уарзта мæ мад,
Йе мæ авдæнхъæдыл
Æхсæв-бонмæ куыд тад.
Раст, куыд абон, уынын
Æз йæ фæлурс цæсгом.
Цыма дарын мæ сæр
Æз йæ былтæм æнгом.
Дардæй уайы йæ зард,
Ахсы хъарæг мæ хъус.
Зон — йæ цæстысыгæй
Нырма судзы мæ рус.
Ды нæ зоныс, сæрæй,
Зарæг-хъарæг мæнæн
Уæд уыдысты фæдзæхст,
Карз, лæмбынæг, фæлмæн:
«Дар мæ бонтæ зæрдыл,
Хъус мæ куыдмæ дзæбæх,
Кæннод ралгъитдзæн, зон,
Дæу нæ бæстæ, нæ зæхх.
Уыд мæгуыр лæг дæ фыд,
Рæгъты калдта йæ туг,
Фæлæ никуы уыди
Махæн не скъæты хъуг.
Фæззæг — хорыл йæ куыст,
«Хор, хор!» — кодта-иу сæрд,
Фæлæ уизза, хуычъы
Уæддæр махæн — нæ хæрд.
Зæхх — йæ дзабыр фылдæр,
Хурæй дардта хæдон.
Дуг, цагъайраг — нæ дуг, —
Уый нæ домдта бынтон!
Айрæз, байрæз, мæ хур,
Акæн дзидзийы хъуыртт,
Кæд дæ фыдæлты туг
Тохы райсис, йæ фырт!..»
Дзидзи дадтон æз фаг,
Цæссыг — йемæ дзæвгар.
Æхсыр тугыл æфтыд,
Цæссыг риуы ысмал.
Хъарæг хъустыл цæуы,
Зарæг хъуысы мæнмæ,
Æмæ, бон уа, æхсæв —
Тохмæ сидынц, бæргæ…
Додой, сар мын йæ уд,
Мæнмæ исчи, мыййаг,
Йе куы ’вдиса къæлæт,
Йе мæ хона уæййаг!..
Æз цагъайраг нæ дæн,
Æз нæ хæссын къæлæт!
Фæлтау, донау, мæ туг
Дард æнхъæвзæн кæнæд.
1928
КЪУДУХТЫ Маринæ