Иу бæлас базæронд æмæ загъта: «О, адæм, æз зæххыл цæрынæй бафæлладтæн æмæ фæлдæхын, фæлæ-иу мæ фæсвæдмæ æгады æппæрст ма акæнут, мæ аууоны уæ бирæ фæдардтон».
Бæлас хаугæ-хауын дæр йæ кады мæт кодта. Нæ адæм фыдæй-фыртмæ хорздзинадæй цы сфæлдыстой, сæ кæстæртæн æгъдауы, зарæджы, фæндырдзагъды хуызы цы фарн ныууагътой, уый дæр бæлас у, уæдæ циу? Нæ царды, нæ намысы бæлас. Нæ фыдæлтæй нын цы сфæлдыстадон бынтæ баззад, уыдон нæ рагон адæмы зæрдæйы уидæгтæ сты: сæ чысыл цины муртæ æмæ сæ се стыр хъыгтæй фæнывæзтой. Абон сæ чидæртæ сæ къахфындзтæй къуырдтытæ кæнынц, фæлæ бæлвырд у иу хъуыддаг: бæласæн йæ къалиутæ цас бæрзонддæр цæуой, уыйбæрц тынгдæр хæцы йæ уидæгтыл. Æмæ цыма адæм дæр афтæ не сты? Æз нæ мадæлон æвзаг, нæ райгуырæн зæхх, нæ фыдæлты хорз æгъдæуттыл, нæ зарджытæ, нæ диссаджы фæндырдзæгъдыл зæрдæйæ æнувыд чи у, уыцы адæмæй зæгъын. Адæмы хъæздыгдзинад мулкæй баргæ нæу. Мулк рæстæгмæйы ныфс у. Æнусон сты æрмæстдæр, нæ адæм йæ зæрдæйы рæсугъддзинадæй цы сфæлдыста, уыцы фæрныг æгъдæуттæ, кадджытæ, зарджытæ,
таурæгътæ.
Ирон зарæджы къæбицмæ дзаджджын æмæ бæркадджын хуынтæ чи хæссы, ахæм адæймæгтæй хъæздыг стæм. Уыдоны нымæцмæ хауынц хæдахуыр зарæггæнджытæ Мæргъиты хотæ дæр. Искæмæн куы ской кæнай Мæргъиты хоты тыххæй, уæд уайтагъддæр йæ хъустæ ацахсдзысты, цæстытыл ауайдзысты рæсугъд æмæ аив уацмыстæ чи æххæст кæны, уыцы зарæггæнджыты. Кæд хæдахуыр зарæггæнджытыл нымад сты, уæддæр уымæй æппындæр нæ кайы сæ ахадындзинад, ирон зарæджы табугæнджытæн сты уарзон. О, ирон зарæджы аивадмæ сæхирдыгонау уæзгæ хай чи бахаста æмæ абоны бон дæр чи хæссы, уыдоны нымæцмæ хауынц ацы хотæ дæр.
Мæргъиты бинонтæ цардысты Карелы районы ирон хъæутæй иу – Къæдзæхсæры. Сæ ныййарджытæ уыдысты адæмæн уарзон, кæрдзындæттон, алы хатт дæр уазæгæн сæ хæдзары дуæрттæ уыдысты гом. Хъæубæстæ сын уæлдай тынгдæр аргъ кодтой сыхæгтæм сæ æмуд ахасты тыххæй. Уыдон сæ дыууæ дæр хорз арæхстысты музыкалон уадынгæрзтыл цæгъдын æмæ зарынмæ æмæ фæскуыст хъæлдзæгдзинадæй цух нæ уыдысты сыхбæстæ дæр. Фыд, Стыр Фыдыбæстæйон хæсты ветеран, æхсарджын тох кодта немыцаг тыхæйисджыты ныхмæ. Иу ахæм карз тохы рæстæджы знаджы судзгæ нæмыг сæмбæлд йæ рахиз цонгыл æмæ йыл ныууагъта йæ дæрзæг фæд.
Фæсхæст сыздæхт йæ райгуырæн хъæумæ æмæ куыстуарзаг лæг æрхайдта æхсæнадон хæдзарады рæзтыл. Йæ судзгæ хъæдгом ницæмæ дардта – йæ уарзон æмкъай йын уыд ныфсы хос.
Сæ ныййарджыты æвæрццаг миниуджытæй фæхайджын сты сæ кæстæртæ дæр æмæ чысыл куы байрæзтысты, уæд ныр та уыдон систы хъæлдзæгдзинады хос сæ хъæубæстæн. Хæрз къаннæджытæ уыдысты, æгæрыстæмæй сæм радио дæр нæ дзырдта, фæлæ сæхи хъæппæрисæй ахуыр кодтой æмæ зарыдысты адæмон зарджытæ. Уымæй дарддæр се ‘ппæт дæр базыдтой балалайкæйыл цæгъдын. Фæстæдæр бинонтæ 1950 азы цæрынмæ ралыгъдысты Цæгат Ирыстонмæ æмæ æрцардысты Сунжæйы хъæуы. Ацы ран ноджы фæтынгдæр зарæджы аивадмæ сæ уарзондзинад.
Ивгъуыд æнусы 70-æм азты Мæргъиты хоты зарджытæ айзæлыдысты Хуссар Ирыстоны радиойæ: «Мады зарæг», «Уарзын, уарзын, уарзын æз», «Фыдуындтæ цы фæуой уæд?» æмæ æндæртæ. Æнгом бастдзинæдтæ сын уыд Цæгат Ирыстоны поэттæ æмæ композитортæ – Цæгæраты Гиго, Гаджиты Геор, Уырымты Петя, Гæздæнты Булат, Есенаты Женя æмæ æндæртимæ. Æмæ фæзындысты иу иннæйы фæдыл аив зарджытæ, куыд «Бæллиц», «Сидтоны зарæг», «Тлийы комы зарæг», «Ма мын кæн тæргæйттæ», «Къолхозон хуым», «Ничи мæ хъæуы дæ цуры», «Дымгæ дæ базыртыл ахæсс», «Авд хойы зарæг», «Райгуырæн хæхтæ», «Баталынг ис, хур фæсхохæй ахызти» æмæ æндæртæ. Мæргъиты хотæ æрмæст цæгъдгæ æмæ заргæ нæ кæнынц, фæлæ ма диссаг сты музыкæйы рæсугъд зæлтæ æрхъуыды кæнын æмæ ранывæндынмæ. Уæлдæр цы зарджытæ ранымадтон, уыдонæй цалдæрæн мелодитæ æрхъуыды кодтой сæхæдæг. Мæргъиты хотæ сæ аивад æвдыстой æрмæст Цæгат Ирыстоны нæ, фæлæ ма Кæсæджы, Цæцæны, Санкт-Петербурджы сценæтыл, конкурстæ æмæ æркастыты кæддæриддæр æлхæдтой аивадуарзджыты зæрдæтæ, тыхджын къухæмдзæгъдимæ сыл æмбæлдысты алыран дæр, райстой-иу бирæ хæрзиуджытæ æмæ арфæйы ныхæстæ.
Азтæ цæуынц, Мæргъиты хотæй алчидæр царды ссардта йæхи сæрмагонд фæндаг. Фæлæ иумæ куы æрбамбырд вæййынц, уæд та ногæй азæлынц, адæймаджы уæнгтæ рог чи фæкæны, бонрухс ноджы райдзастдæр кæмæй свæййы, зарæджы ахæм æхцондæттæг мыртæ.
КЪУДУХТЫ Маринæ