АЙЛАРТЫ Харитоны фырт Измаил райгуырдис Хъæдысæры 1924 азы 22 августы. У ирон поэт æмæ прозаик, Цæгат Ирыстоны культурæйы сгуыхт кусæг. Цы бирæ сфæлдыстадон бынтæ ныууагъта, уыдонæй уын иу абон, августы мæйы йæ мысæн бон кæй у, уый фæдыл, нæ зынаргъ газеткæсджытæ, хæссæм уæ размæ.
Æнусты дæргъы Ирыстоныл бирæ фыдбылызтæ æрцыди кæм æрдзон, кæм та æхсæнадон-социалон тыхты ахæсты, æмæ дыууæ хуызы сæфты цаутæн дæр уыд æфсæнттæ, аххостæ. Æнæ æфсон æмæ аххосæй нæдæр æрдзон фыдбылызæн вæййы æрцæуыны мадзал, нæдæр æхсæнадон-социалон. Æрдзон фыдбылызты æфсæнттæ, аххостæм адæймаг ницы бар дары, æмæ йæ сæ сæфты цаутæй азымы дæр нæ бадардзынæ. Æхсæнадон-социалон фыдбылызтæн æндæр у сæ ахаст. Райдайæнæй кæронмæ æрцæуынц æхсæнады аххосæй, хицæн социалон къордты амынд æмæ архайдæй, иугай хивæнд хицæутты фæндонæй.
Æгас дунейы рæстаг кусæг адæм æхсæнадон-социалон фыдбылызты ахæсты бахаудтой фæстаг дæс-фынддæс азы, æмæ æппæт фыдбылызы цаутæн дæр ис бæрæг æфсæнттæ. Стырдæр нымадæй абоны æхсæнадон фыдбылызты аххосæгты сæйрагдæр æфсæнттыл нымайынц фыдгæнæг къордты архайд, лæгмарты (террористты) хæст сабырæй цæрæг адæмимæ. Уыдон алы фыдгæнды нæмттæй хонгæйæ паддзахадты хицауадтæ кæрæдзимæ сидынц, цæмæй æмзонд-æмдыхæй æрлæууой лæгмарты ныхмæ, æмæ пырхгонд æрцæуой æппæт мадзæлттæй дæр. Фæлæ лæгмарты гæрзифтонг тыхтæ-къордтæ цæй фæрцы фæзындысты цыбыр рæстæгмæ, уымæн дзуапп раттæг нæй нæдæр тыхджындæр паддзахæдты разамонджытæй, нæдæр æрхъуыдыджындæр зонадон кусджытæй, ахуыргæндтæй, цыма дунейы цыфыддæр фыдгæнджытæ-лæгмартæ уæларвæй æрхаудтой цæттæйæ, гæрзифтонгæй, тугмондагæй, уый хуызæн…
Æнусты ахæсты, историйы талынг къуымты цыдæриддæр фыдбылызæй, фыдгæндæй æрцыди, уыдон уыдысты фыдзæрдæ, æгъатыр, тугмондаг, кæнгæ кадыл хæцæг адæймæгты фæндон æмæ архайдæй. Фыдгæнæг адæмæн вæййы фыдгæнæг паддзах, хæрзгæнæг адæмæн – хæрзгæнæг паддзах. Хъæубæстæ федзæрæг, уæд ын вæййы рувас æлдар. Цыбыр ныхасæй, адæмæн хъæуæй паддзахадмæ хъæуы уынаффæдон, уым та – уынаффæйы рæстаг лæгтæ иугæндзоны хæрзаудæн æмæ æрхъуыдыджынæй. Æхсæнадон лæгдоны фыдгæнджытæ куы свæййынц уынаффæйыл, уæд дзы фидæны хорзмæ æнхъæлмæ кæсæн нæй. Цавæр тыхтæ, къордтæ лæууынц ныры дуджы дунейы стырдæр,
хъомысджындæр паддзахæдты сæргъы хицауады номæй, хæрзгæнджытæ æви фыдгæнджытæ?
Советон хицауад, социалистон бæстæтæ архайдтой кусæг-фæллойгæнæг адæмты царды сабырдзинадыл алы мадзæлттæ æмæ фæрæзтæй. Æвдай азы дæргъы Уæрæсейы талынгдæр, рæбинагдæр къуымты лæгмар къордтæ сæ сæр схъил кæнын дæр нал уæндыдысты. Советон хицауад куы фехæлд, социалистон бæстæтæ капиталистон цардыуагыл куы ныххæцыдысты, уæд сарæх сты, фæскъæвдайы маргхъæстæ зокъотау, бенладентæ, масхадовтæ æмæ басаевты лæгмар тугмондаг къордтæ.
Гъемæ уыцы сæфты цаутæм комкоммæ рæстаг цæстæй куы акæсæм, уæд, дунейы кусæг адæм æмризæджы кæмæй ризынц, уыдонæн марæнгæрзтæ чи радта, чи сæ сахуыр кодта хæцыны, марыны дæсныйадыл?
Лæгмар къордты ныхмæ дæр æмæ мидбæстаг фыдгæнджыты ныхмæ дæр митингтæй, æртхъирæнтæй, гæрзтæй æвзидгæйæ тох кæнын у æнæрхъуыдыйы, æдзæлгъæды миниуæг куыд бынæттон хицауады кусджытæн, афтæ хуымæтæг кусæг адæмæн дæр. Стыр мæрдджын стæм, фæлæ иугæндзоны кæуынтæй, фыдохы уынгæг
хъарджытæй нæ уавæр нæ фæхуыздæр уыдзæни. Стыр мардæрцыдæн стыр адæм хъæуы, æмæ ныр æгъгъæд у кæуынæн, саутæ дарынæн. Нæ иумæйаг куырой ссинаг донмæ фезгъæлдта нæхи æнæмæты, æдзæлгъæды аххосæй, æмæ нæ сасир йæ фæдыл мауал æппарæм, фæлæ æрбадæм фæсмардæрцыд иу адæмау сыхты, хъæуты, сахарты æмæ ахъуыды кæнæм фыццаг нæ рæдыдтыл, стæй нæм сыхаг адæмтæ цы цæстæй кæсынц, цы зæрдæ дарынц, уыдоныл æмæ, æнæ масты фæдыл цæугæйæ, æнæ æртхъирæнтæ кæнгæйæ ныллæууæм раст фæндагыл. Уый та домы рæстæджы ахастæй цалдæр хъуыддаджы: фыццагæн – нæ сæр сæрмæ хæссын дзыллон уагæй, дыккагæн – æмдзу кæнын Уæрæсейы рæстагдæр адæмтимæ æмæ агурын хæларæй кусыны, цæрыны мадзæлттæ сыхаг дзыллæттимæ. Æндæр фæндаг нын нæй дунейы сконды…
КЪУДУХТЫ Маринæ