Ирон фыссæг, поэт, тæлмацгæнæг Зæнджиаты Касайы фырт Бæбуйы райгуырдыл сæххæст 155 азы
Ирон адæмы рухс царды сæрвæлтау чи тох кодта, уыцы фарны лæгтæй иу уыд Зæнджиаты Бæбу дæр. Уый райгуырд Уæлладжыры комы, Уæллаг Мызуры 1869 азы. Йæ фыды, уæздан хохаг лæджы, стыр ныфсытæ уыд йæ иунæг фыртæй, фæлæ цæрынхъуагæй амардис.
Бæбу революцийы фæстæ куыста Алагиры фабрикон-заводон астазон скъолайы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнæгæй. Уый руаджы Алагиры аргъуаны баззадысты Къостайы конд зæдты нывтæ, стæй аргъуанæн йæ сæйраг агъуыст. Уыцы агъуысты Бæбу сарæзта æрдззонæн музей. Равæрдта дзы Ирыстоны хъæддаг цæрæгойты, мæргъты быдыргътæ æмæ зайæгойты хуызтæ – алкæцыйы бынмæ дæр дзы фыст уыд йæ ном ирон æмæ уырыссагау. Уыимæ сæрмагондæй куыста цæрæгойты, мæргъты æмæ зайæгойты ирон нæмтты дзырдуатыл.
Зæнджийы-фырт фыста æмдзæвгæтæ, фæсномыг радзырдтæ, æмбырд кодта ирон адæмон сфæлдыстад. Аив тæлмац кодта уырыссаг фысджыты уацмыстæ: Лев Толстойы уацаутæ «Хъазахъхъæгтæ» æмæ «Хадзы-Мурат», Максим Горькийы уацымыстæ «Челкаш» æмæ «9-æм январы», А. Неверовы уацау «Ташкент – хорджын сахар», Дж. Свифты «Гулливеры балц». Йæ бирæ æндæр куыстытæ фесæфтысты, оргæнтæ йæ репресситы рæстæг куы æрцахстой, уæд.
«Лев Толстойы «Хаджи-Мурат» ирон æвзагмæ афтæ хорз раивта, æмæ абоны онг у ирон æвзагмæ аивадон уацмыстæ тæлмацгæнджыты ахуыргæнæн чиныг. Раст цыма ирон æвзагыл фыст æрцыд, афтæ рæсугъд æмæ фæлгонцджынæй йæ сдзурын кодта иронау», – фыста Цгъойты Хазби.
Бæбу бавзæрста сидзæры хъизæмæрттæ, йæ гыццыл уæхсчытыл бирæ зындзинæдтæ æрæнцад, фæлæ фидар лæууыд. Ахуырмæ зæрдæргъæвд лæппу иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæцис Кутаисы ахуырадон семинари. Цыбыр рæстæджы фæстæ йæ хорз хæлар Гуытъиаты Гæккаимæ Беслæны байгом кодтой фыццаг скъола. Гæкка йæхи хæдзары радих кодта дыууæ уаты, уым Бæбу сывæллæтты кæсын æмæ фыссыныл ахуыр кодта. Цыппор сабийæ æхсæрдæс уыдысты пысылмон бинонтæй. Бæбу йæ куыст афтæ дæсны арæзт скодта, æмæ, фыццаг скъолайы ныхмæ чи уыд, уыдон дæр йæ фарс фесты.
Æнæкæрон уарзтæй уарзта Бæбу Къостайы сфæлдыстад, йе ‘мдзæвгæтимæ зонгæ кодта ахуырдзауты. Стыр амондджыныл нымадта, Къостаимæ лæгæй-лæгмæ куы базонгæ, уыцы бон. Къоста Лабæйы уæззау рынчынæй хуыссæнуаты куы уыди, уæд æм Бæбу ацыдис Æмбалты Цоцко æмæ Баситы Михаимæ. Уæд сын загъта Къоста абон æппæтæн дæр зындгонд ныхæстæ: «Кæрæдзи уарзгæйæ цæрут, ме ’фсымæртæ!» Фæстæдæр уыдоны архайды фæрцы Къостайы баныгæдтой Ирыстоны зæххыл.
Æрвылбон Бæбу хъуыды кодта йæ адæмæн исты хæрзты бацæуыныл. Йæ зæронд мад Баситы Госайы сразы кодта, цæмæй Цъæйы цъититæм æввахс ран хæдзар саразой æмæ уым рæуджытæй рынчын адæмы дзæбæх кæной. Цæмæй уыцы фæндон сæххæс кодтаит, уый тыххæй æхца кусынмæ араст Байкалы æфсæнвæндаджы арæзтадмæ. Куы сыздæхти 1906 азы, уæд сарæзта хæдзар. Уыд дзы цалдæр цæрæнуаты æмæ хæрæндон. Уырыссагæй ирон æвзагмæ Бæбу ратæлмац кодта сæрмагонд литературæ рæуджыты низтæ дзæбæх кæныны æмæ профилактикæйы тыххæй. Уæды рæстæг хæхбæсты цæй фæндæгтæ уыд. Æнæниз адæймагæн дæр дзы зын цæуæн уыд, уæд, йæ улæфæнтæ сахъат кæмæн уыдысты, уыдон та уыцы бæрзæндмæ куыд цыдаиккой? Уыцы фарста Бæбуйы æхсæвæй-бонæй мæты æфтыдта. Лæг цы сфæнд кæна æмæ цы нæ сараздзæн. Йæ хорз æрдхæрдты, йе ’мзæххонты æрæмбырд кодта. Фæндаг ралæгъз кодтой Алагирæй Буроны онг. Уæдæй фæстæмæ Цъæй сси адæмæн уарзон бынат, цæуын æм райдыдтой сæдæгæйттæй, сæрды мæйты та-иу сæ нымæц минæй ахызт.
Йæ куыст кодта Бæбу. Ницы æвгъау кодта Цъæйы райрæзтæн. Æмæ уый йæ къухы бафтыд.
Бæбу йæхæдæг дæр кæронмæ нæ зыдта, цы нымайы йæ царды сæйрагдæрыл – ахуыргæнæджы куыст æви Цъæй. Чи зоны та – тæлмацгæнæджы куыст. Куыд рæсугъд уыдаид йæ фидæн ацы адæймагæн, 1937 азы фыдгæнджыты къухæй æнаххосæй куы нæ фæмард уыдаид, уæд!
Йæ аххос та уыд, Алагиры аргъуан халын кæй нæ бауагъта, уый. Аргъуаны дзæнгæрджытæ куы æрæппæрстой, уæд Бæбу хъæууонхæдзарадон техникумы студенттимæ уайтагъд йæ кæрты балæууыд: «Цы кусут, гормонтæ? Сымах æй нæ сарæзтат, æмæ йæ ма халут. Къостайы къухæй конд нывтæ куы ис йæ къулыл! Ма фехалут рæсугъддзинад. Адæмы æлгъыстæй уæхи бахъахъхъæнут!»
Стыр аргъ уыд Зæнджийы-фыртæн адæмы ’хсæн, йæ ныхасæн ын кад кодтой, æмæ фыдгæнджытæ ацыдысты. Фæстæдæр дзы сарæзтой республикæйы бæстæзонæн музейы филиал, æмæ та уырдæм дæр йæ æвæрæн бахаста.
Цас уарзын хъæуы райгуырæн бæстæ, цæмæй адæмы рис æмæ сагъæстæй цæрай, цы хорздзинад сын ракæнай, æдзух ууыл хъуыды кæнай! Ахæмты руаджы нæ хус кæны царды уидаг. Уымæ гæсгæ нын нæй рохгæнæн Бæбуйы ном, уый канд Зæнджиаты мыггаджы лæг нæ уыд, фæлæ æппæт Ирыстоны дæр.