«Дунейы сæр æгъдау у». «Æгъдау æмæ рæстдзинад иу цæды галтæ, маргъы дыууæ базыры сты, æнæ уыдон цардæн размæ цæуæн нæй». «Цардæн йæ хъæздыгмæ ма бæлл, фæлæ – йе ʼгъдаумæ». Æмæ ма бирæ æндæр ахæм куырыхон ныхæстæ фехъусæн вæййы ирон адæмæй æгъдауы тыххæй. Уымæн æмæ уый у царды мидис. Куыд зонæм, афтæмæй нæ хъæуы нæ æрвылбоны хъуыддæгты, нæ куысты, нæ архайды. Бирæ сусæгдзинæдтæ, арф хъуыды æмбæхсы ацы чысыл дзырд, кæцытæ ферох кодтам, гъе та сæ бынтондæр нал зонæм, нал аразæм.
Зынаргъ газеткæсджытæ, нæ рубрикæйы «Æгъдау – царды мидис» та ныхас кæнæм нæ иудадзыгон уазæг Цгъойты Хазбиимæ.
– Хазби, куыд зонæм, афтæмæй æгъдау у царды скъола. Куыд æххæст цæуынц абон йæ домæнтæ сæйраджыдæр хистæрты ʼрдыгæй?
– Адæймаджы фæцæрынæн йæ фагæй фылдæр нæ хъæуы, бирæ йæ хъæуы зонд æмæ намыс. Уымæй дæр афтæ бирæ, æмæ сæ æфсæдгæ дæр нæ кæны. Зонд æмæ намыс кæрæдзиуыл баст не сты. Алы зондджын куырыхон нæу. Куырыхон чи нæу, уый намысæн æцæгæлон у. Зондджын адæймагмæ æфсарм, æгъдау куы нæ уа, уæд уый куырыхон нæу, æмæ йæ зонд кæцырдæм фæуыдзæн, уый зын зæгъæн у.
– Хазби, скодтай намысы кой, æмæ цы у? Йæ сæйрагдæр рахæцæн кæм æмбæхст ис?
– Намыс у, адæймагæн йæ цард-цæрæнбонты йæ къухы хорзæй цы бафты, уый. Йæхицæн адæмы ʼхсæн цы ном скæна, уымæ гæсгæ у йæ намыс дæр. Намыс у адæймагæн йæ мидтæрхонгæнæг дæр. Фаг намыс кæмæ нæй, уый кæнгæ митæй фæцард, æппынæдзух æрмæст йæхи гуылы бын æндзæрста, иннæтыл хахуыртæ мысгæйæ, йæ къæхты бын сæ кæнгæйæ, уæлæмæ хызт, фæлæ куыд æнхъæл у, афтæ уæлиау не схызт. Ахæм адæймагæн йæ намыс тæрхонгæнæг куыд хъуамæ уа? Намыс, иу хатт ма йæ зæгъын, адæймагæн у, йæ цардвæндагыл рифтаджы йе ʼккой цы хæзна хæссы, адæм æй хорзæй цæмæй базоной, кад, æгъдау ын цæмæ гæсгæ кæнынц, уый. Уымæн йæ рахæцæн та у æфсарм. Æфсæрмы чи нæ кæны, ууыл суанг йæхи раз дæр ницы хæс æвæрд ис. Æмæ ахæм адæймаг зын ссарæн у. Адæймаджы æфсармæй райгуырдысты æгъдæуттæ. Алыхуызон рæсугъд æгъдæуттæ сты æхсæнадон царды бындуртæ. Уыдон фидарæй æххæстгонд куы цæуой, уæд цард æхсидгæ кæны. Хиды могортау фидар та уæд вæййы, æмæ намыс адæмы фарн уæлахизмæ куы фæхоны. Куыд уынæм, афтæмæй æфсармæй цæуы æгъдау, æгъдауæй та – намыс.
– Ома ацы æртæ æмбарынады кæрæдзиуыл сты æнгом баст?
– Æнæмæнг афтæ. Раст æртæкъуымоны æртæ фарсау – иу дзы айсай, уæд иннæтæн ницыуал нысаниуæг ис. Ирон æртæ æртæдзыхонау сты табуйаг, Хуыцауы арфæ, фарн æмæ æнгомдзинад тауынц дзыллæтыл. Ирон адæймагæн йæ алы сныхас, йæ алы акъахдзæф æмæ ми дæр сты æгъдауимæ баст. Суанг ма сывæллон куы вæййы, уæд дæр фæзоны, кæнын цы не ʼмбæлы, хистæрты, сылгоймаджы, нæлгоймаджы раз хи куыд дарын хъæуы, семæ цы дзыхы уагæй дзургæ у, уый. Æппæт уыцы æнæфыст закъæттæ базоны бинонты, сыхбæсты, хъæубæсты фæрцы. Æмæ йын уыдон фæндаг гæрдынц адæймагдзинадмæ. Ирон æгъдау адæмы кæрæдзиуыл бæтты.
Æнгомдзинад та тых дæр у, æмæ ныфс дæр. Тых æмæ ныфс царды зындзинæдты раз. Нæ фыдæлтæй нын хуымæтæджы нæ баззад æмбисонд «Æнгом бинонтæ цард арынц», зæгъгæ. Æгъдау у æнгом царды бындур. Уый фæрцы адæм къæдзæхтæ дæр фæлдахынц. Æмæ, зæгъгæ, де ʼгъдау адæмы æгъдауæй нæ цæуы, æрмæст дзы дæхи гуылы бын æндзарыс, дæ мондæгтæ дзы уадзыс, уæд дæ уайтагъд бафиппайдзысты, сæхи дыл атигъ кæндзысты. Ирон æгъдауыл кæм ныллæууай, уым дæ уæлфадæй сгæпп кæндзæн. Абон уа, райсом, къæбуты ʼрдыгæй дыл йæ цæф сæмбæлдзæн. Цы байтауай, уый æркæрддзынæ.
– Хазби, æгъдау хъæдрæбыны дæр хъæуы, зæгъгæ, фæзæгъынц ирон адæм. Фæлæ, стыр хъыгагæн, хъæдрæбын нæ, фæлæ ма акæсæм нæ алыварс: горæтты уынгты уа, хъæуты – чи куыд дары йæхи, уымæ.
– Ирыстоны хорз фæсивæд рæзы, зонд æмæ æгъдауыл хæст, хистæрæн, сылгоймагæн кадгæнæг. Фæлæ дзы фæзыны æмбыд картофау, иннæтæн дæр тæссаг кæмæй у, ахæм чызджытæ æмæ лæппутæ. Уæлдайдæр, нозт æмæ хъылмайыл чи фæхæст, уыдон. Алчидæр дзы бинонты, сыхы ʼхсæн хъомыл кодта, фæлæ сын фаг хъæддыхæй нæ дзырдтой: ма кæн, уый дæ хорзмæ не ʼркæндзæн, зæгъгæ. Ныр систы нæ дзуринаг, нæ кæуинаджы сæр. Цыфæнды стыр хъуыддаг дæр – хорз уа, æвзæр – райдайы гыццылгай.
Уæлдайдæр та æнæгъдаудзинад. Уый низау сусæгæй бахизы адæймаджы уды хъæдмæ æмæ йыл хæйрæгау, кæлæнау тых кæны зыгъуымæрдæм. Адæймаг нал фембары, хорз æмæ æвзæры ʼхсæн цы хъауджыдзинад ис, уый. Æвзæр ахуырау ыл фæцалх вæййы, æмæ хи æнцон бауромæн нæу. Уымæн æмæ хорзæй æвзæр æнцондæр гæнæн у, хæйрæджы хойраг ыл конд ис. Уымæн йæ тых абон уæгъдибар царды у фылдæр, чидæртæ æнцонæй æмæ цыбыр æмгъуыдмæ царды фæрæзтæ ацамал кæнынмæ куы хъавынц, мулчы сæрыл сæм адæймаджы æрбамарын бындз амарæгау куы кæсы, уæд цас диссаг у трамвайы, автобусы зæрондæн бынат кæнæ уынджы фæндаг ма раттын.
– Æгъдау. О, алцыдæр уыимæ у баст, фæлæ мæм диссаг кæсы, уæдæ раздæры заманы куыд æххæст кодтой æппæт уыцы æууæлтæ фæсивæд. Æви фыдракæндтæ нæ цыд уæд? Æви уæд адæмон тæрхонæй тынгдæр тарстысты?
– Нæ фыдæлтæм царды сæр уыд æгъдау. Ома уæд кæстæр хистæрмæ зул дзыхæй никуы сдзырдта, нæлгоймаг сылгоймагæн аккаг кад кодта, давгæ, маргæ нæ кодтой? Цард цард у, æмæ дзы алцыдæр уыд. Фæлæ ахæм хъæндзинæдтæ нæ фыдæлтæ дзæбæх кодтой сæ цæфыл. Цæмæй хæцгæ низау ма апырх уыдаид æхсæнадыл! Уæд абоны хуызæн йæ сыхаджы æмкъул æртыгай уæладзгуытæ ничи арæзта. Æфсæрмы кодтой сыхæгтæй: сæ раз сын хурмæ, рухсмæ æхгæдтой, сæ цард сын къуындæгдæр кодтой. Æмæ цæмæй афтæ ма уыдаид, уый тыххæй стыр хæдзæрттæ арæзтой стыр зæххы хæйттыл. Ныр та ма мæнæн хорз уа, уый уагыл бирæуæладзыгон хæдзæртты рацæуæнтæ æмæ сыхæгты рудзгуытæ дæр æхгæнынц сæ уæлæмхасæн арæзтæдтæй. Æппæт уыдæттыл биноныг æмæ бæлвырд ныхас хъуамæ цæуа бинонты ʼхсæн, æхсæнады, ахуыргæнæндæтты. Дзурын, фыссын хъæуы арæхдæр ахæм хабæрттæ æмæ цаутæ, рæзгæ фæлтæрыл, фæсивæдыл хорзæрдæм чи ахада.
Стыр хъыгагæн, фæсивæды ʼхсæн арæх рауайы хъаугъатæ, æмæ фылдæр хатт сæ кæрон вæййы кæуинаг. Ныртæккæ бирæ лæппутæ æмæ чызджытæ сты тынг рог, къуыдипп сæртæ, зæгъгæ, кæй фæхонынц ахæмтæ. Бадынц æгуыстæй, уыимæ сты цæлуарзаг, нозтмæ æмхиц. Расыг адæймаг та у зæрдæйæ фидар, цы фæаразы ууыл нæ фæхъуыды кæны. Æмæ, куыд фæзæгъынц, нозт та йæ кæнæгæн дæр нæ бары.
Адæмы тæрхон фæстæмæ раздахыны тыххæй мæм дæттыс фарста, æмæ ацы хъуыддагыл бирæ дзырд цæуы «Иры Стыр Ныхас»-ы змæлды дæр. Зæгъæн ис, сабыргай ацы æгъдау цардмæ здæхын райдыдта, уыд цалдæр хабары, туджджынты кæм бафидауын кодтой. Мæнмæ гæсгæ, дарддæр ноджы арфдæр ауадздзæн ацы фæтк йæ уидæгтæ царды, уымæн æмæ у æнæмæнгхъæугæ.
Раздæры заманы нæ тæрхæттæ иууылдæр уыдысты карз, уæззау, фæлæ – раст. Канд æфхæрæн æмæ карз тæрхæттæ нæм нæ уыдис – иннæ адæмтæй уæлдай нæм уыдис кады, намысы æмæ арфæйы тæрхæттæ. Уыдон уыдысты нæ адæмы сæраппонд фесгуыхæгæн, кад æмæ уæздандзинад равдисæгæн, фервæзынгæнæгæн, туджджынты бафидауынгæнæгæн, адæмы сæргъы æрлæууæг æмæ сæ раст æмæ фарны фæндагыл акæнæгæн.
– Хазби, куыд фæзæгъынц, æгæр цыт, дам, æдзыт у, ома æгæр арæх нæ кæнæм æгъдауы кой?
– Æмткæй райсгæйæ, ирон æгъдæуттæм фау æрхæссæн нæй. Фауинаг сты, æгæр цæхджын сæ чи кæны, йæхи кæнонтæ сæм чи хæссы, уыдон. Кæй зæгъын æй хъæуы, æгъдау, тæрхонгæнæг тæрхон кæнгæйæ цы статьятæй фæпайда кæны, ахæм нæу. Æмæ ма уыдонмæ дæр куы фæныхилынц: фæкарздæр кæнæ сæ фæлæмæгъдæр кæнынц. Æгъдау дæр лæгæй аразгæ у, адæмы рæгъмæ йæ чи куыд рахæсса, афтæ сахаддзæн. Куырыхон æй срæсугъд кæндзæн, адæмы хъæр чи не ʼмбары, уый йæ счъизи кæндзæн.
Æмæ царды цыды æнæмæнг нæ рæсугъд ирон æгъдæуттыл гам бады. Уымæй сæ асыгъдæг кæнын, ног сыл æрбадын ма бауадзын у рæстуд ирон адæмы хæс. Уый тыххæй сыл дзурын хъæуы иудадзыг. Цы «æгъдау, æгъдау» кæнут, зæгъгæ, афтæ чи дзуры, уый рæдийы. Ирон адæмæй алкæмæн дæр йæ закъон йæ дзыппы ис, куы йæ бахъæуы, уæд æй фелвасы æмæ, йæхимæ растдæр куыд кæсы, афтæ кæны. Æмæ хатт ирон æгъдæуттæ схæццæ кæнынц. Афтæмæй та алы ирон æгъдау дæр æнцой кæны арф хъуыдыйыл. Хъуыды æвæрд кæм нæй, уый æгъдау нæу. Уый куыдфæндыйы уаг у, æмæ куыдфæндыйæ æгъдау нæ, фæлæ цард дæр нæй.
– Æвæццæгæн, алы хъæуæн дæр йæхи æгъдау ис, зæгъгæ, ацы хъуыды дæр ардыгæй равзæрд?
– Æмæ раст куы зæгъон, уæд уый иуæй хорз у, – адæмы сфæлдыстадон хъуыдыйыл æфтауы. Иннæмæй та – нæ æнгомдзинад, иудзинады цæлхдур у –алчидæр нæ дунемæ кæсы йæхи рудзынгæй æмæ дзы афтæмæй бирæ нæ уыны, суанг йæ сыхаг хъæуы хорз миниуджытæ æмæ æнтыстытæ дæр. Хорз фæзминаг у, æнæ уыцы миниуæгæй размæ цæуæн нæй. Фæзмгæ та афтæ кæн, маймули дæр дæ куыд нæ рауайа, фæзмæгой митæ дæ царды бындур куыд не суой. О, фæлæ оцани бæхау дæ къæхтæ размæ куы ныттынг кæнай, уæд та фæсте зайыс, адæмы хъæр дæм нæ хæццæ кæны.
– Балхынцъ кæнæм нæ ныхас. Хазби, куыд базыдтам, афтæмæй ирон адæмæн се ʼгъдæуттæ сты, сæ цæсгом, сæ удварн ирдæй кæм зыны, ахæм æнусон хæзнатæ. Уымæ гæсгæ тырнын хъæуы сæ æххæст кæнынмæ, уымæн æмæ уыдон райгуырдысты адæмы зондæй, адæмы фарнæй.
– Тынг раст. Æппæты фыццаг æгъдау цæуы æфсармæй, æгъдауæй та – намыс. Уымæн æмæ æгъдау у царды мидис, æмæ йæ куыд арфдæр æнкъарай, куыд рæсугъддæр, мидисджындæрæй йæ æххæст кæнай, афтæ дæ намыс кæндзæн тыхджындæр. Адæймаг æнусты нæ цæры – æнусты цæрынц йæ кад кæнæ йæ худинаг. Æмæ-иу фæрнджын адæймаг худинаджы бæсты кадимæ амæлын хуыздæрæн уымæн равзæрста. Йæ цотæн, йæ фæстагæттæн-иу йæ худинаг нæ ныууагъта, фæлæ йæ кад, йæ намыс.
– Хазби, бузныг. Нæ абоны ныхасæй бирæтæ æвæрццæг хатдзæгтæ кæй рахæсдзысты, уый дызæрдыггаг нæу.
– Бузныг сымахæн дæр.
Ныхас кодта КЪУДУХТЫ Маринæ