Афтæ куы зæгъон, æмæ æнæхъæн чырыстон дунейы зынгæдæр бæрæгбæттæй иу у Куадзæн, уæд нæ фæрæдидзынæн. Куадзæн у уалдзыгон, æхсызгондзинады, ирд бæрæгбон. Нæ зæрдæтæ нын дзаг кæны циндзинадæй, хайджын сæ кæны удварны хæзнатæй.
Ахуыргæндты хъуыдымæ гæсгæ, Куадзæн æрбафтыд рагон скæсæйнаг бæстæтæй æмæ баиу ис бынæттон бæрæгбæттимæ. Адæмы уырнынадмæ гæсгæ, Куадзæн æрхæссы стыр цардамонд, уæд райдайы æцæгæй уалдзæг, райхъал вæййы æрдз, сулæфы зæхх. Куадзæн ирон адæм тынг рагæй бæрæг кæнынц. Куыд равзæрд, уый бæрæг у дзырд «комуадзæн»-æй, ома адæм сæ ком суадзынц, мархо нал фæдарынц.
Адæм Куадзæнмæ сæхи цæттæ кæнын райдайынц рагацау: хæдзары æфсин сцæттæ кæны уæливыхтæ, нозт, хæрд. Æфснайдтой сæ хæдзæрттæ, йæ фадат кæмæн амыдта, уыдон æлхæдтой ног дарæс, йæ бон кæмæн нæ уыд сæ балхæнын, уыдон та сæ æхсадтой, æмпъызтой. Фыхтой бæгæны, къуымæл, кодтой кусарт, цыдысты æртыгай кæрдзынтимæ æмæ физонджытимæ хæстæгдæр дзуæртты бынмæ сæхи фæдзæхсынмæ, кодтой æхсæны куывдтæ дæр.
Бæрæгбоны фынгыл сæрмагонд бынат ахсынц ахуырст æйчытæ. Ахуырстой сæ сæрмагонд ахорæнæй, æмæ уыцы ахуырст дзурæг уыдис уалдзæджы хуызтыл, йæ рæсугъддзинадыл. Уымæн æмæ айк у ног царды райдиан æвдисæг.
Сыхæгтæ, хæстæджытæ кæрæдзимæ арфæтæм фæцæуынц, Чырысти райгас, зæгъгæ. Арфæгæнæгмæ айк авæрынц. Ныртæккæ бирæ адæм ком нал дарынц, фæлæ раздæр адæймаг айк райста æмæ дзы скомдзаг кодта, уæд уый амыдта, йæ ком кæй суагъта. Куадзæны фынгыл ма æвæрдтой урсаджы, фыдызгъæлы кувинæгтæ, æмæ уымæй бæрæг кодта сæ комы уагъд. Куывдтытæ цыдысты иумæйаг уагыл. Чырыстийы ном ардтой æртыккаг рæгъыл – Хуыцау æмæ Уастырджийы номыл куывдтыты фæстæ.
Куадзæн вæййы хуыцаубоны, йæ хæдфæстæ къуырисæры та ирон адæм кæнынц Мæрдты Куадзæн. Æмæ мардæн йæ Куадзæны хай уыцы бон ныххæлар кæнынц. Уæлмæрдмæ зилын, мæрдты ном арын, хойраг, нозт, дыргъ, халсар, адджинаг сын хæлар кæнын ирон адæм сæ уаз хæсыл нымайынц. Уымæн фæзæгъынц: «Хъæубæсты, бинонты фарн базонын дæ кæд фæнды, уæд уал сын, фыццаджыдæр, сæ уæлмæрдмæ бацу. Æнæфснайд, æнæзылдæй йæ баййæфтай, уæд зон: сæ фарн фæцудыдта».
Куадзæн у удсыгъдæггæнæн бæрæгбон. Раздæры азты йæм-иу ирон адæм сæхи цæттæ кодтой сыгъдæг зæрдæйæ, алкæй дæр фæндыд уыцы бон куыдхуыздæрæй, хъæлдзæгæй, райзæрдæйæ арвитын. Уый тыххæй бæрæгбоны фынгтæ уыдысты алы хæринæгтæй дзаджджын. Уæлдай цинагдæр-иу уыд Куадзæн сывæллæттæн – алыхуызон ахуырст æйчытæ, ног уæлæдарæсæй сæ рæвдыдтой. Ирон адӕммӕ-иу ацы бӕрӕгбоны ӕвзонг фӕсивӕд ахуырст ӕйчытӕй кодтой алыхуызон хъӕзтытӕ, кӕрӕдзийыл сӕ къуырцц кодтой, æмæ-иу кӕмӕн ацъӕл, уый-иу ӕй иннӕмӕн хъуамӕ радтаид. Бирӕтӕ-иу, цӕмӕй фылдӕр рамбылдтаиккой, уый тыххӕй хъӕдӕй æйчытæ сарӕзтой. Хӕстӕджытӕ сæ кӕрӕдзийӕн дӕр лӕвар кодтой. Уазӕгуаты куы цыдысты, уӕд дзы семӕ дӕр хастой сӕ фысымты сывӕллӕтты арӕвдауыны тыххӕй.
Куадзæны ӕхсӕв-иу алчидӕр архайдта иунӕгӕй уӕвыныл, уымӕн ӕмӕ, дам, Чырысти уӕларвӕй зӕхмӕ куы ’рцӕуа, уӕд йӕхи равдисдзӕн ӕрмӕст иу адӕймагӕн, уыцы адӕймаг та уый фӕстӕ кӕндзӕн амондджын цард. Стыр бон-иу райдыдта афтӕ: бинонтӕ кӕрӕдзийӕн кодтой арфӕтӕ: «Чырысти райгас!» – «Ӕцӕгдӕр райгас!» Уый фӕстӕ та сыхӕгтӕ кодтой кӕрӕдзийӕн ахӕм арфӕтӕ.
Куадзæны райсом-иу доныскъæ-фæнтау хæдзары чындзытæ раджы хъуамæ ацыдаиккой суадонмæ дон хæссынмæ, мачи сæ федтаид, афтæмæй: Куадзæны æхсæвы дон, дам, Хуыцауæй арфæгонд у, æмæ дзы фыццаг æрбахæссын кæмæн бантыса, уый æгас афæдз амондджын уыдзæн. Чындзытæ-иу уыцы донæй арынджы ссадыл дзуарæвæрды хуызæн æркодтой æмæ-иу скуывтой: «О доны чызджытæ, о Донбеттыр, о Чырысти! Бафæдзæхсут ацы хæдзары, цардамонд ын раттут. Не скаст дæумæ у, Чырысти! Хуыздæр арфæ кæмæн ракодтай, уыдоны æмбал бакæн ацы хæдзары бинонты дæр. Мæрдты бæстæйы нын дзæнæты ратт бынат». Хæдзары бинонтæ-иу уыцы ногхаст донæй сæхи ныхсадтой.
Чырыстийыл уырнындзинад хъахъхъæны адæмты зын рæстæджыты, ныфс æвæры сабыр æмæ хорз цардæн. Æрвылаз дæр чырыстон кувæндæтты Куадзæны бæрæгбоны рæстæджы уагъд фæцæуынц службæтæ.
Куадзæны бæрæгбоны хорзæх уæ уæд, Ирыстоны адæм! Ацы бæрæгбон уын уæ хæдзæрттæм æрхæссæд фарн, хорздзинад æмæ рухсдзинад!
КЪУДУХТЫ Маринæ