Фыссæг, публицист, поэт Хъаныхъуаты Иналы райгуырдыл сæххæст 170 азы
Ирон чиныгкæсæг рагæй зонгæ у Иналы уацмыстимæ. Йæ царды вазыгджын хъуыддæгтыл нæ традицитæ, ирон æгъдауы фæтк æмæ цардыуаг æргом кодта йæ этнографион уацмысты. Уый райдыдта фыссын Мамсыраты Темырболаты фæстæ ирон адæмы цардыл.
Хъаныхъуаты Иналы ном æрхъуыды кæнынæн республикæйы Фысджыты цæдисимæ иумæ Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы кадджын уавæры арæзт æрцыд йæ мысæн изæр. Мадзалы кадджын уазджыты ‘хсæн уыдысты Фысджыты цæдисы уæнгтæ: Цомартаты Изæтбег æмæ Хозиты Барис, 11-æм скъолайы ахуырдзаутæ, ахуыргæнджытæ, чиныгкæсджытæ, библиотекартæ.
Библиотекæйы залы рапарахат чингуыты равдыст – «Ирон этнографийы ногдзау» инсталляциимæ Иналы цард æмæ сфæлдыстадыл æххæстдæрæй афæлгæсынæн, йе ‘мдзæвгæтæй ирон æмæ уырыссаг æвзæгтыл фыстытæй арæзт литературон композици.
Мадзаламонæг, Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы бæстæзонæн хайады сæргълæууæг Мурасты Риммæ уазджытæн биноныгæй æрдзырдта фыссаджы цард æмæ сфæлдыстадыл.
– Хъаныхъуаты Инал райгуырдис 1852 азы, Цæгат Ирыстоны, Хъобангомы, Хъаныхъуаты хъæуы. Йæ фыд – Дудар – уыдис уæздæттæй, æлдæрттæй. Йæ лæппуйæн скъолайы ахуыры фæстæ фадат фæцис Стъараполы гимназы йæ ахуыр дарддæр ахæццæ кæнынæн, фæстæдæр Къоста кæм ахуыр кодта, уым.
1860 азы Иналы фыд Дудар æд бинонтæ алыгъд Туркмæ хуыздæр цард агурæг, фæлæ уым йæ зæрдæмæ нæ фæцыд æмæ фæстæмæ раздæхт Ирыстонмæ.
Иналæн уыцы рæстæг фадат нал фæци дарддæр ахуыр кæнынæн. Куы райдыдта, уæд та йæ ахуыры бонтæ Инал арвыста мæгуырæй. Уымæн æмæ Туркмæ лидзыны рæстæджы сæ фæллой ныххæлæттаг, фæстæмæ куы ‘рцыдысты (1862 азы райдианы), уæд сын цагъартæ нал уыд, сæхи кусын бахъуыд. Инал фæстæдæр фыста уый тыххæй: «Мæ фыд, æндæр амал ын кæй нал ис, йæ цагъартæ, раздæр ын йæ сау куыстытæ чи кодта, уыдон йæ къухы кæй нал сты, уый куы бамбæрста, уæд йæхæдæг æрæвнæлдта кусынмæ.
Куыста æхсæвæй-бонæй, æвæллайгæ. Ферох æй ис, кæддæр æрмæст йæ цъæх дугъон æмæ йæ гæрзтæм кæй зылд, сау куыстмæ та былысчъилæй кæй каст. Йæ диссаджы куыстуарзон æмæ æвидигæ хъаруйы руаджы нæ цард йæ къахыл лæууын райдыдта, фæлæ йæ уæлвæд уымæн Хуыцау йæ уд ахаста, æмæ уæд æппæт дæр æдзæллагмæ æрцыд».
Чысыл фæстæдæр Иналæн амард йæ мад, æмæ йæ кæстæр æфсымæримæ баззадысты сидзæрæй, æвæгæсæгæй. Чи зоны, фæстæдæр дард Хурыскæсæнмæ кæй ахауд æмæ йæ фыдызæхмæ æрмæст йæ мæлæты размæ кæй æрцыд, уый дæр баст уыд ацы хабарыл: кæмæ цыдаид йæ фыдыуæзæгмæ?..
1872 азы августы, ссæдзаздзыдæй, Инал каст фæци Стъараполы гимназ æмæ йæ уæлвæд бацыд æфсæддон скъоламæ.
1877 азы райста афицеры цин, архайдта 1877-1878 азты Турчы ныхмæ хæсты æмæ уый фæстæ службæйы фæдыл 1879 азы афтыд Сыбырмæ. Уым æфсады йæ службæ ныууагъта æмæ цард Владивосточы. Кодта рухстауæн куыст, уæлдай бирæ хъару бахардз кодта «газетон публицистикæйыл».
Курдиатджын публицист Хъаныхъуаты Инал суанг йæ амæлæты бонмæ фыста æмæ газетты мыхуыр кодта очерктæ, уацтæ.
1897 азы январы 23 бон Инал рараст Владивостокæй Ирыстонмæ, йæ райгуырæн бæстæмæ. Цыдис денджызтыл – Сабыр океан, Бæстастæу денджыз, Сау денджыз – æмæ бирæ бæстæтæ федта. Фæнд кодта, йæ балцы цы федта, уыдæттæ газеты ныффыссын очеркты хуызы, фæлæ йын нæ бантыст. Инал тынг фæрынчын рæуджыты низæй æмæ 1899 азы амард, йæ фыд фæстагмæ кæм цард, уым – Бруты хъæуы.
Йæ иу æмдзæвгæйы Инал фыста:
Ирыстон! Куыд рагæй бæллыдтæн дæ хæхтæм,
Куыд бирæ фæцардтæн Сыбыры тыхстæй!..
Куыд-иу хæлæг кодтон рæубазыр æврæгътæм!..
Мæ уынгæг фынты дыл хъæбулау тыхстæн.
Инал чысыл сабийæ фæхицæн Ирыстонæй. Йæ фыдыуæзæгыл зæрдæхцонæй ацæрыны фадат ын никуы фæци йæ мæлæты бонмæ.
Сыбыр æмæ Дард Хурыскæсæны зæххыл арвыста йæ цард. Куыд мысыд йæ фыдызæхх, куыд адджын ын уыд райгуырæн бæстæ, уый тыххæй 1891 азы фыста: «Абон ацыдтæн быдырмæ, æмæ та мыл дывæр тыхджындæрæй ныззæй кодтой мæ рох мысинæгтæ. Цæргæстау мæ фелвæстой сæ базыртыл æмæ мæ ахастой дардмæ, мигъæмбæрзт хæхтæ æрвхуыз кæм дарынц, уырдæм. Уыцы хæхтæ куынæ уаиккой, уæд мæ цардæн мур мидис æмæ нысан дæр нал уаид… Мæ бæллицтæ æдзух уыдонмæ тырнынц…»
Инал, йæ райгуырæн Ирыстонау, бирæ уарзта – рæстдзинад. Фыссæджы ахсджиагдæр миниуæгыл Инал нымадта рæстдзинад уынын æмæ уарзын, стæй рæстдзинад адæмы раз зæгъын фæразын, мæлæт дæм куы кæса уыцы дзырдæй, уæддæр. Инал фыста уый тыххæй:
«Хъуамæ дæ уарзон идеалтыл рыг абадын ма уадзай, афтæмæй цæуай раст фæндагыл æмæ дæм хъуамæ кæддæриддæр уа уыйбæрц намыс æмæ æхсæнадон лæгдзинад, цæмæй рæстдзинад сдзурын фæразай: ома – хæрамы хæрам рахонын, хæрзиуæджы – хæрзиуæг, давæджы – давæг, налат лæджы – налат».
Иналæн йæхимæ ахæм лæгдзинад кæддæриддæр уыд, кæд йæ цæрæнбонтæ зын уавæрты арвыста, уæддæр. Инал фыста нывæфтыд очерктæ, уацтæ, æмдзæвгæтæ, радзырдтæ. Фæлæ йæ литературон бынтæй æппæты ахсджиагдæр сты йæ очерктæ æмæ публицистон уацтæ.
Инал йæ курдиатмæ гæсгæ фыццаджы-фыццаг уыдис публицист. Бирæ очерктæ ныффыста, фæлæ уыдон астæу бæрæгæй зыны йæ фыццаг
очерк «Ирон хъæуы». Йæ иннæ уацмыстæ дæр фыст сты уырыссаг æвзагыл.
Инал иттæг хорз зыдта ирон æвзаг æмæ ирон фольклор, йæ адæмы психологи æмæ цардыуаг, ома иронау аив уацмыстæ фæлдисынæн цыдæриддæр хъæуы, уыдонæй æххæст уыд нæ фыссæг. Уæдæ цæмæн фыста уырыссагау?
Уымæн æмæ нæма уыд ирон æвзагыл фыссыны традици. Ирон царды уыд бирæ ахсджиаг фарстатæ, дзурын сыл хъуыд, æмæ Инал равзæрста йæхицæн трибунæйæн уырыссаг периодикон мыхуыр. Ирыстоны хицæуттæ уыдысты уырыс, æмæ уыдонæн сæхи ‘взагыл бамбарын кæнын хъуыд ирон адæмы хъуагдзинæдтæ, сæ цардыуаг, се ‘гъдæуттæ, сæ психологи. Ацы хъуыддаг зыдтой уырысы прогрессивон ахуыргæндтæ сæхæдæг дæр, фæлæ Кавказы администрацийæн бамбарын кæнын хъуыд, уыцы рæстдзинад бынæттон адæмты интеллигенци дæр кæй зоны æмæ кæй домы хицауадæй.
«Хохаджы фиппаинæгтæ», зæгъгæ, уым Инал фыста: «Цæмæй искæй адæмы ‘хсæн сæргълæууæг суай, уый тыххæй, фыццаджы-фыццаг, бынæттон администраци хъуамæ бамбара, цы адæмы ‘хсæн кусы, уыцы зæрдæхатт… Кавказы бынæттон хицæуттæ та бынтондæр ницы зонынц адæмы ‘гъдæуттæ æмæ адæмы зæрдæхаттæн. Афтæмæй диссаг нæу, уыдон адæмæн æнæбары кæй бакæнын кæнынц æцæг сагъæссаг хъуыддæгтæ – уæдæ цы кæной адæм дæр, кæд æмæ сæ хицæуттæ фыдæвзарæны баппарынц: дзурынц сæм хъæбæрдзыхæй, карз митæ кæнынц æмæ сын æрвыл уысм æфхæрынц сæ хиуарзондзинад æмæ се ‹гъдæуттæ».
Мысæн изæры Иналы поэтикон рæнхъытæй иронау æмæ уырыссаг æвзæгтыл цалдæр бакастысты 11-æм скъолайы 9-æм къласы ахуырдзаутæ: Гаглойты Викæ, Гудадзе Ницæ, Дзукъаты Ланæ, Ортабайты Аминæ, Лизæ Шешнева æмæ Гуыриаты Георги. Цæгат Ирыстоны Фысджыты Цæдисы сæрдары хæдивæг, Хетæгкаты Къостайы номыл премийы лауреат Цомартаты Изæтбег загъта, зæгъгæ, Иналы радзырд «Дыууæ æмбалы» кæй бакаст æвзонгæй. Ацы уацмысы трагизм æй абон дæр стыр дисы æфтауы… Уый дзурæг у, Инал арф хъуыдыджын фыссæг кæй уыд, фæлæ, хъыгагæн, хъысмæты трагизм йæ фæрсты кæй нæ аивгъуыдта æмæ æрыгонæй ацыд йе ‘цæг дунемæ…
Газет «Рæстдзинад»-ы сæйраг редактор Хозиты Барис уазджытæн фехъусын кодта æхсызгон хабар, зæгъгæ, йæ бынтæ йын кæй бамбырд кодта фондз томы бæрц æмæ хорз уаид, рухс куы фениккой. Радзырдта ма бирæ цымыдысаг хабæрттæ Иналы цардæй, стæй цæй аххосæй ахаудта дард Сыбырмæ. Иумæйагæй арфæйаг куыст кæй кæнынц ирон æвзаджы рæзтæн, уый фæдыл
библиотекæйы разамынды номæй мадзаламонæг Мурасты Риммæ Арфæйы гæххæтт балæвар кодта 11-æм скъолайы ахуыргæнджытæ æмæ скъоладзаутæн.
Кæронбæттæны ма 11-æм скъолайы ирон æвзаг æмæ литературæйы ахуыргæнджытæ Хуыриаты Жаннæ æмæ Боциты Каринæ арфæйы ныхас загътой библиотекæйы кусджытæ æмæ Фысджыты цæдисæн, ахæм литературон фембæлдтытæ арæх кæй аразынц æмæ цæрæццаг кæй кæнынц, рæстæджы фæлм æнæбары кæй сфæлдыстадыл æрбадт, уыдоны нæмттæ. Ахæм мысæн изæртæ скъоладзаутæн сты пайдахæссæг сæ зонындзинæдтæ хъæздыгдæр кæнынæн.
КЪУДУХТЫ Маринæ